2025’in en heyecan verici gökbilim haberlerinden biri geçtiğimiz günlerde Nature dergisinde yayımlandı. Ziteng Wang, Nanda Rea, Nithyanandan Thyagarajan ve araştırma ekibi, gökyüzünde bugüne kadar görülmemiş türde bir gök cismi keşfettiklerini duyurdu. Bu keşif sadece yeni bir yıldız türünü işaret etmiyor; aynı zamanda astrofiziğin temel bazı kurallarını da yeniden düşünmemizi gerektiriyor.
Bu sıra dışı kozmik kaynak, ASKAP J1832−0911 olarak adlandırıldı. İsmini, Avustralya’daki geniş açılı bir radyo teleskop sistemi olan ASKAP’tan alıyor. Peki, bu kaynak neden bu kadar ilginç?
Çünkü ASKAP J1832−0911, her 44,2 dakikada bir, hem radyo dalgalarıyla hem de X-ışınlarıyla sinyal gönderiyor. Bu, gökyüzünde bugüne kadar gözlemlenmemiş bir davranış biçimi. Normalde, bu tür düzenli sinyalleri yalnızca “pulsar” adı verilen dönen nötron yıldızlarından alırız – ancak onların yaydığı sinyaller genellikle saniyelerle sınırlıdır. Bu cisim ise neredeyse bir saatte bir sinyal gönderiyor ve bunu büyük bir enerjiyle yapıyor.
Radyo Var, X-Işını da Var: Bir İlk
Bugüne dek benzer kaynaklar yalnızca radyo dalgalarıyla gözlemlenmişti. Ancak bu çalışma, ilk kez aynı anda X-ışını emisyonu da olduğunu ortaya koydu. X-ışını gözlemleri, bu cisimlerin aslında sanılandan çok daha enerjik olduğunu gösteriyor.
Bu X-ışını ve radyo sinyallerinin birbiriyle senkronize olması, kaynağın doğası hakkında önemli ipuçları veriyor. Ancak bilim insanları hâlâ tam olarak neyle karşı karşıya olduklarını bilmiyorlar.
Peki Bu Ne Olabilir?
Araştırmacılar iki olasılık üzerinde duruyor:
1. Yaşlı bir magnetar olabilir. Magnetarlar, olağanüstü güçlü manyetik alanlara sahip nötron yıldızlarıdır. Genellikle genç ve aktif yıldız kalıntılarıdır. Ancak bu kaynağın yaşı daha büyük gibi görünüyor.
2. Aşırı manyetize olmuş bir beyaz cüce olabilir. Bu senaryo daha önce teorik olarak öne sürülmüş olsa da, henüz böyle bir beyaz cüce doğrudan gözlemlenmemişti.Her iki ihtimalin de bazı eksiklikleri var. Yani elimizdeki gözlemler, mevcut modellerle tam olarak örtüşmüyor. Başka bir deyişle: Bu keşif, bilim insanlarının da kafasını karıştırdı.
Bilimsel Merakın Gücü
ASKAP J1832−0911, sadece bir gök cismi değil; aynı zamanda bilimsel merakın, gözlem gücünün ve kuramsal düşüncenin sınırlarını zorlayan bir fenomen. Hem radyo hem de X-ışını alanlarında bu denli güçlü ve senkronize bir kaynak bulunması, evrendeki enerji transferi ve yıldız evrimi hakkındaki bilgilerimizi yeniden gözden geçirmemize neden olabilir.
Nature’daki makalenin çevirisi…
Uzun Dönemli Radyo Geçici Kaynağından X-ışını Emisyonunun Tespiti
(Ziteng Wang, Nanda Rea, Nithyanandan Thöyagarajan ve diğerleri – Nature-2025)
Son dönemde, “uzun dönemli radyo geçici kaynaklar” (long-period radio transients – LPT) adı verilen yeni bir gök cismi sınıfı keşfedildi. Bu kaynaklar, radyo dalgalarında gözlenen pulsarlara (atarcılara) kıyasla binlerce kat daha uzun süreli emisyonlar yayıyor. Bu şaşırtıcı keşifler, geniş alanlı radyo gözlemlerindeki teknolojik ilerlemeler sayesinde mümkün oldu ve mevcut döner enerjiyle çalışan pulsar modellerini ciddi şekilde sorgulatmaya başladı.
Bilim insanları, bu LPT’leri açıklamak için bazı teorik modeller öne sürdüler. Bu modeller arasında yüksek manyetik alanlı nötron yıldızları (magnetarlar), beyaz cüce pulsarlar ve düşük kütleli bir yoldaşa sahip beyaz cüce ikili sistemleri yer alıyor. Bazı bu modeller LPT’lerin X-ışını yayması gerektiğini öngörse de, bugüne dek hiçbir LPT X-ışınlarında gözlemlenememişti.
Bu çalışmada, bilim insanları ASKAP J1832−0911 adlı olağanüstü parlaklıkta (10–20 Jansky) bir LPT kaynağını inceledi. Bu kaynak, hem radyo dalgalarında hem de X-ışınlarında senkronize bir biçimde 44,2 dakikalık bir periyotla emisyon yayıyor. Radyo ve X-ışını parlaklıklarının hem zaman içinde birlikte değişim göstermesi, hem de diğer gözlemsel özellikleri, bu kaynağı bilinen hiçbir Samanyolu gökcismine benzetmemizi engelliyor.
ASKAP J1832−0911’in doğası hakkında iki olasılık öne sürülüyor:
1. Yaşlı bir magnetar olabilir.
2. Aşırı manyetize olmuş bir beyaz cüce olabilir.
Ancak, her iki yorum da mevcut astrofizik kuramları açısından çeşitli teorik zorluklar içeriyor. Bu keşif, LPT’lerin daha önce tahmin edilenden çok daha enerjik olabileceğini gösteriyor. Ayrıca bu çalışma, saat ölçeğinde periyodik X-ışını geçici kaynakları olarak adlandırılabilecek yeni bir sınıfın varlığını ortaya koyuyor. Bu tür kaynaklar, yaklaşık 10³³ erg/s düzeyinde X-ışını parlaklığına sahip ve olağanüstü derecede parlak ve uyumlu (koherent) radyo emisyonlarıyla bağlantılı.