Kamu bankaları 2020’de FOX TV, Halk TV, Tele-1, KRT ve TV5’e tek bir saniye reklam vermedi. Buna karşın iktidarı destekleyen televizyonları reklama boğdular. Turkuvaz grubu televizyonlarına 1,1 milyon saniyenin üzerinde reklam akıttılar. Ulusal Kanal kamu bankası reklamında çok izlenen üç haber kanalını geride bıraktı. İzleyici sayısı bakımından diğer kanalların yanından bile geçemeyecek Akit TV kamu bankalarından en çok reklam alan altıncı haber kanalı oldu, Ülke TV sekizinci, TV Net onuncu.
En az reklam alan kanallar ise yayın çizgisini iktidara tam olarak teslim etmemiş Ciner grubu kanalları oldu. 2020’de reytingi en yüksekler arasında başı çeken Habertürk, Bloomberg HT ve Show TV kamu bankalarından en az reklam alan televizyonlar oldu. AB izleyici grubunda yılı en çok izlenen haber kanalı olarak birincilikle kapatan Habertürk’e 13 özel banka 194 bin 826 saniye reklam verirken kamu bankaları yıl boyunca sadece 2 bin 260 saniye reklam verdi. Aynı izleyiciden Habertürk’ün yarısı kadar reyting alabilen A Haber kamu bankalarından -sıkı durun- 140 kat fazla reklam aldı: Tam 317 bin 481 saniye!
Son günlerde moda olan mafya tabiriyle kârlı şirketlere “çöken” anlayışın kamu bankalarının reklam bütçesine de çöktüğü artık gizlenemez. Bu yazıdaki tablolarla kamu bankalarının reklam verme kriterinin maliyet, reyting ya da hedef kitle olmadığı kanıtlanıyor.
Henüz bu kadarını belgeleyebildiğimiz adaletsiz düzenden birinci derecede sorumlular kamu bankası yöneticileridir. Reklamların dağıtılmasında çalıştıkları ajanslarla birlikte, vergilerimizi iktidar destekçisi medyaya oluk oluk akıtmanın hesabını vermek zorundalar. Kamu bankaları reklam harcamalarını tam bir şeffaflıkla açıklamadan, aracı ajanslar ve televizyonlar da reklam gelirlerini ilan etmeden bu yükten kurtulamazlar.
KAMU BANKALARININ REKLAM AMBARGOSU TV’DE DE SÜRÜYOR
Kamu kaynaklarının iktidar destekçisi medyaya akıtılmasıyla ilgili ilk yazı ulusal gazetelerde yayınlanan banka reklamlarını inceliyordu. Medyada devasa reklam bütçelerinin el değiştirdiği televizyonlarda çok daha çarpıcı sonuçlarla karşı karşıyayız.
Televizyonlarda reklamlar saniye bazında fiyatlandırılır. Gazetelerde olduğu gibi her televizyonun reklam tarifesi farklı. Hatta aynı tarife içinde de olsa reklam kuşaklarının saniye ücreti reklamın yayınlanacağı güne, saate, programa göre değişiklik gösterir. Bu nedenle reklam süresi, doğrudan reklam gelirini göstermez. Medya sermayesinde tam şeffaflık zorunlu olmadan TV reklamlarında dönen parayı açıklamak güç. Televizyonların reklam yoluyla elde ettiği geliri değil ama hangi kamu bankasının hangi televizyonda ve kaç saniyelik reklam alanı satın aldığını ortaya koyabiliyoruz. Bu akıldan çıkarılmamalı.
Medya takip şirketleri özel yazılımlarla televizyon reklam verisini derler. Reklam kuşakları içinde yer alan her bir ürün, marka, kurum kaç saniye süreyle ekranda kaldıysa bu programlarla yakalanır, reklamverene ve medya yöneticilerine raporlanır. Ülkedeki reklam piyasasına yön veren temel raporlar arasındadır. Bu yazıda yer alan reklam süreleri de bu raporlara dayanır, bir medya takip şirketinin 30 televizyonu takibinden elde edilmiş 2020 yılı reklam tarama verilerinden derlenmiştir.
EN ÇOK KAMU BANKASI REKLAMI TURKUVAZ MEDYA’YA
Kamu bankalarından en çok reklam alan televizyonlar sıralamasında ilk 10 içinde beş televizyonun Turkuvaz Medya Grubu’na ait olması ilk çarpıcı sonuç. Reyting alsın almasın, izlensin izlenmesin, kamu reklamı hortumu Turkuvaz televizyonlarına bağlanmış. A Haber zirvede, kamu bankalarından 317 bin 481 saniye reklam almış. Sırayla A2 kanalı 193 bin 295 saniye, A Spor 171 bin 115 saniye, A Para 152 bin 602 saniye ve ATV 146 bin 294 saniye reklam süresi satmış. Reklam alabilen 25 kanaldan 6’sı Turkuvaz, üçü ilk beş içinde.
Toplam 1 milyon 100 bin saniyenin üzerinde kamu bankası reklam geliri hepimizin cebinden çıkmış. Grubun özel bankalardan aldığı toplam reklam ise 515 bin saniye seviyesinde. Tüm banka reklamlarının üçte ikisi Halkbank, Vakıfbank ve Ziraat Bankası’ndan. Bu üçlü, iktidar propagandasının -ve arada zengin olanların- dayandığı sacayağıdır.
BİR SANİYE BİLE REKLAM ALAMAYANLAR
İktidar destekçisi olmayan gazeteleri boykot edip reklam vermeyen kamu bankaları aynı tavrı televizyonlara reklam dağıtırken de sürdürüyor. 2020’de kamu bankalarının tek bir saniye bile reklam vermediği kanallar FOX TV, Halk TV, Tele-1, KRT ve TV5. Bu beş kanalın ortak özelliği iktidara biat etmemeleri, talimat gazeteciliği yapmamaları. Örneğin dönemin Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak’ın istifasının haberini vermek için saatlerce talimat bekleyen televizyonlar arasında yer almamışlardı.
Televizyonların izlenme oranlarına TİAK internet sitesinden ulaşılabilir. Buna göre 2020 yılında tüm izleyici grupları için ve tüm gün ölçümüne göre FOX TV en çok reyting alan ikinci kanal oldu, AB grubunda ve çok izlenen saatler olan prime-time’da yani 19.00-24.00 arasında ise açık ara birinci. Ülkenin en çok izlenen televizyonuysanız reklamvereniniz de çok olur. 2020’de FOX TV’den 12 özel banka 164 bin 420 saniye reklam alanı satın almış. Bu devasa bir reklam süresi ve doğal bir sonuç. Buna karşın aynı kanala kamu bankalarının hiç reklam vermemesinin nedeni ne olabilir?
Kamu bankalarının reklamlarını dağıtmaya yetkili kişiler her kimlerse şüphe yok ki iktidar yanlısı tavır alıyor ve bu kanalların izleyicilerini yok sayıyor. Dağıtım kararını reklamlara aracılık eden ajanslara bırakmış olabilirler ama bu onları kurtarmaz. Tablolar, kendilerine emanet edilen ve tüm topluma ait olan kaynakları ve yetkilerini siyasi tavır gözetmek uğruna kötüye kullandıklarının bir kanıtıdır.
ÇOK İZLENEN EKONOMİ KANALINA SIFIR REKLAM
Haber kanallarına baktığımızda ise tablo çok daha çarpıcı. Dizi ve film yayınlamayan tematik haber kanallarında reklam saniye ücretleri prime-time kanallara oranla daha düşüktür. Bu nedenle yukarıdaki kanal grubu ile haber kanalları grubunu süre bazında kıyaslarken fiyat ve gelir farkını akıldan çıkarmamak gerek. İncelemedeki 30 televizyon arasından 11’i prime-time TV kategorisinde, diğerleri ekonomi, spor ya da kültür temalı haber ve haber programı ağırlıklı kanallardır.
2020 yılında haber kanalları arasında en çok banka reklamı alan kanal 218 bin 867 saniye ile Bloomberg HT oldu. Bu ekonomi kanalı finans çevreleri, girişimciler ve büyük-küçük yatırımcılar tarafından çok takip edilmesi nedeniyle bankaların adeta reklam akınına uğramış. Bu doğal bir sonuç. Peki Bloomberg HT özel bankalardan bu kadar çok reklam alırken üç kamu bankası ne kadar reklam vermiş dersiniz? Sıfır! Sadece kamu katılım bankaları topu topu 650 saniye reklam vermiş. Kamu-özel arasında 336 kat fark var!
19 haber kanalı arasında özel bankaların reklam tercihinde ikinci sırada NTV, üçüncü sırada Habertürk geliyor, neredeyse eş düzeydeler. Kamu bankaları reklamları sıralamasında ise NTV ancak 11’inci sırada kendine yer bulabilirken Habertürk 14’üncü sıraya ötelenmiş.
HALK TV VE TELE-1 İLK 10’DA AMA KAMU REKLAMI SIFIR
Son dönemde Halk TV’nin izleyici kitlesinin arttığını herkesten önce reklamveren görmüş olmalı. 2020 yılında özel bankaların en çok reklam verdiği haber kanalları listesinde Halk TV 19 kanal arasında altıncı sırada. Dokuz özel bankaya 110 bin 801 saniyelik reklam alanı satmış.
Haber kanalları arasında ilk 10’a girmeyi başaran Tele-1’de de durum benzer. 10 haber kanalını geride bırakarak dokuzuncu sıraya çıkmış. 2020 yılında yedi özel banka 86 bin 798 saniye reklam vermiş.
RTÜK cezaları ve ekonomik ambargoya karşın izleyici kitlelerini arttırmışlar ve reklamveren de bunu görerek ticari getiri hedefiyle süre satın almış. Geride bıraktıkları kanallara oranla banka reklamvereni tarafından çok daha fazla tercih edilen Halk TV ve Tele-1’e kamu bankaları tek bir saniye için bile ödeme yapmamış. Bu sonuç hangi ekonomik-idari gerekçeye açıklanabilir?
KAMU BANKASININ REKLAM VERME KRİTERİ REYTİNG DEĞİL
Özel banka reklamlarını en çok alan kanallar doğal olarak en çok izlenen kanallar. Prime-time televizyon kanalları arasında özel banka reklam süresinde ilk 5 sıralaması şöyle: Star TV 182,2 bin saniye, FOX TV 164,4 bin saniye, ATV 153,4 bin saniye, Show TV 143,8 bin saniye, TV8 123,3 saniye. Özel bankaların en çok tercih ettiği bu 5 kanal içinden TV8’e kamu bankaları sadece 42,8 bin saniye reklam vermiş. Show TV’ye 1,7 bin saniye, FOX TV’ye ise sıfır. Demek ki kamu bankalarının reklam verme tercihlerinde reyting ya da diğer bankalarla rekabet geçerli kriter değil. Akıl almaz bir sonuç.
KAMU BANKALARININ HORTUMU NEREYİ DOLDURUYOR?
Listeye tersinden baktığımızda çok ilginç bir sonuçla daha karşılaşıyoruz. Turkuvaz Grubu’nun İngilizce haber kanalı A News özel finans sektöründen hiç rağbet görmemiş, bankalar kanaldan bir saniye bile reklam almamış ama üç kamu bankası 128 bin 665 saniyesini satın almış. Yine Akit TV de sadece iki özel bankadan aldığı 9 bin 781 saniyelik reklam ücretiyle listeye sondan ikinci olarak girebilmiş. Buna karşın kamu bankaları tercihi listesinde reklam yağdırılan kanallardan biri olarak altıncı sıraya fırlamış. Kamu bankalarına 151 bin 578 saniye reklam satmış.
Akit TV gibi izlenme oranları yerlerde olan kanalların güçlü reklamveren ya da sermaye olmaksızın yaşaması imkânsız. Provokatif yayınlarıyla gazetecilik ilkelerini ayaklar altına alan, siyasetçileri, gazetecileri hedef gösteren kanallar tüm yurttaşların cebinden beslenerek bu yayınlara devam ediyor.
VERGİLERİMİZ DIŞINDA REKLAM GELİRİ OLMAYAN TELEVİZYON
Turkuvaz Grubu kanallarından A News’in de özel bir konumu var. Kanal sadece özel bankalardan değil, hiçbir özel sektör kuruluşundan kayda değer reklam alamamış. A News’in üç kamu bankasına toplam 128,6 bin saniyelik devasa reklam alanı sattığını hatırlatayım. Bunun yanı sıra diğer reklamlarını incelemek konuya net bir görünüm getiriyor.
Kanalın 2020’de aldığı tüm reklamların toplam süresi 246 bin 620 saniye. Bu reklamların sadece 686 saniyesi kamu idaresinde olmayan dört reklamverene satılmış. Kanalın 11 reklamvereninden yedisi kamu idaresinde. Turkcell 30 bin 166, Türk Telekom 27 bin 773, TMSF’nin kayyım olduğu İstikbal 50 bin, Emlak Konut 7 bin 240 saniye reklam alanı satın almış. Hiçbir özel banka ve hiçbir ürün için reklam alamamış olan bu kanalın tüm reklam geliri kamunun, hepimizin cebinden çıkmış.
Bu çarpıcı sonuç üzerine, ikinci kontrol şart oldu. Henüz incelemediğim 2021 yılı ilk dönem verilerine bakmam gerekti. İçinde bulunduğumuz yılda da aynı düzenin sürdüğünü gördüm. A News, 2021’in ilk üç ayında da sadece kamudan beslenmiş. Ziraat Bankası, Vakıfbank, Turkcell, Türk Telekom, Emlak Konut, Bellona ve İstikbal’den reklam almış. Bunların dışında sadece bir reklamverenin 100 saniye kadar reklamı var. Bellona ve İstikbal’in reklamları yaklaşık 12 bin saniye sürmüş. Kanalı izleyen yabancılar bu mobilya markalarının hedef kitlesinde olduğu için mi bu kadar çok mobilya reklamı yayınlanıyor?
KAMUDAN KAYNAK ÇEKME KANALLARI
A Para için de benzer bir durum söz konusu. Kanalın 2020 yılındaki en büyük ilk 10 reklamverenine bakalım. Digiturk 85,9 bin (platformların reklamları genellikle para karşılığı olmayan barter anlaşmalarıyla yayınlanır), Vakıfbank 70 bin, Turkcell 67 bin, Türk Telekom 64,7 bin, Emlak Konut 50 bin, BİM 45,6 bin, İstikbal 44 bin, Bellona 34,9 bin, Halkbank 33,2 bin, THY 30,6 bin saniye. Kategorimizin dışında sadece BİM var. Reklam gelirinde kamunun payı olmasa acaba bu kanal yayınlarını sürdürebilir mi?
Bir ekonomi ve finans kanalı olmasına karşın 2020 yılında reklam veren 12 özel bankanın satın aldığı toplam süre sadece 65,2 bin saniye. Hepsinin toplamından çok tek başına Vakıfbank reklam satın almış. Bu arada Turkcell ve Türk Telekom’un dev bütçe ayırdığı kanal için en yakın rakip Vodafone ne kadar reklam vermiş dersiniz? Sadece 3 bin 907 saniye. Turkcell neden rakibinden 17 kat fazla reklam satın almış olabilir?
KAMU BANKALARI REKLAMLARINDA SİYASİ İTTİFAK FARKI
Saniye bazında en çok kamu bankası reklamı alan televizyon Bengütürk TV oldu. Bengütürk TV, 2020 yılı içinde kamu bankalarına 601 bin 381 saniye reklam süresi sattı. Buna karşın kanal 2020’de sadece üç özel bankadan reklam alabilmiş, hepi topu 12 bin 392 saniye.
MHP’nin gazetesi ve televizyonu olarak bilinen Bengütürk ve Türkgün’ün kamu reklamı bolluğu bu çalışmanın en çarpıcı sonuçlarından biri. Ancak tekrar hatırlatmalıyım, bu sonuç kamu bankalarından en çok geliri bu yayıncıların aldığını göstermez. Aşağıda ayrıca belirteceğim.
Sadece MHP yayınları değil. Cumhur İttifakı destekçisi Vatan Partisi ve Doğu Perinçek’in Ulusal Kanal’ı da kamu reklamlarından rakiplerinin çok çok üzerinde pay alıyor. İzleyici kitlesinde sayısal çoğunluğa bakıldığında Ulusal Kanal’ın yanından bile geçemeyeceği Habertürk, Halk TV gibi kanalları geride bırakabilmesi siyaset dışında nasıl açıklanabilir? Özel bankalardan sadece 18 bin 938 saniye reklam alabilen Ulusal Kanal kamu bankalarından 53 bin 348 saniye reklam almış. Bu süreyle Ulusal Kanal şu kanalları geride bırakıyor: TV8, Habertürk, Show TV, Bloomberg HT, FOX TV, Halk TV, Tele-1, KRT, TV5.
CİNER GRUBU DA AMBARGOYU AŞAMIYOR
Televizyonları iktidarla ilişkilerine göre gruplandırdırken “destekçi”, “karşıt” ve “diğer” kategorilerini kullanacak olursak Ciner Medya Grubu için “diğer” en uygunu olur. “Karşıt” demek mümkün değil ama “destekçi” demek de zor. Gazeteciliğin doğası gereği eleştirel yayınlara da imza atılıyor. Her ne kadar iktidarla ilişkilerinde etik dışı tutumları ortaya saçılsa da bu gruba doğrudan “destekçi” diyemiyoruz. Belki de bu yüzden her çabasına karşın bu yayın grubu reklamlarda kamudan aradığını bulamadı.
Grubun üç televizyonu Habertürk, Bloomberg HT ve Show TV, kamu bankası reklamlarında Akit TV ve Ulusal Kanal’ın bile gerisinde kaldı. Reklam tarifeleri farkını hatırlamak gerek ancak kamu bankaları için reklam maliyetinin bir ‘kriter’ olmadığı, hiç reklam alamayan kanallara ait satırlarda görülüyor.
AB grubunda yılı en çok izlenen haber kanalı olarak birincilikle kapatan Habertürk’e 13 özel banka 194 bin 826 saniye reklam verirken kamu bankaları yıl boyunca sadece 2 bin 260 saniye reklam verdi. En yakın rakibi, reytingde AB grubunda 0,01 puan geride olan CNN Türk ise kamu bankalarından 171 bin 979 saniye reklam aldı. Dahası aynı izleyiciden Habertürk’ün yaklaşık yarısı kadar reyting alabilen A Haber kamu bankalarından 140 kat fazla reklam aldı, 317 bin 481 saniye!
A Haber’in özel bankalardan aldığı reklam da az değil ama toplamın üçte ikisi yine kamudan. Ayrıca patronu Hazine ve Maliye Bakanı’nın kardeşi olan bir kanala özel bankaların reklam verme eğiliminin de nesnel kriterlere dayandığını varsaymak güç.
TÜRKGÜN’DEN SÖZLÜ AÇIKLAMA: GÖRÜNDÜĞÜ GİBİ DEĞİL
Gazetelerin reklamlarını incelediğimiz önceki yazıda görmüştük ki kamu bankaları en çok reklamı MHP’nin gazetesi olarak bilinen Türkgün’e vermiş. Yayın hayatına 2 yıl önce başlayan gazetenin yaklaşık 11 bin tirajı var. Reklam birim ücretinin çok düşük olması doğal. Bunu yazıda belirtmiş ve “en çok reklam alanı” satan gazetenin kamudan “en çok gelir elde eden” gazete olmayabileceğini vurgulamıştım. Türkgün yetkilileri “kamu bankalarını hortumlayan gazete” olarak görünmekten rahatsız olduklarını ilettiler. Bu rahatsızlığı ben de taşıyorum. Ancak yazıdaki sütun-santim miktarını yalanlamadılar. Reklam ücretlerinin çok düşük olduğunu, santim fazla görünse de çok kısıtlı gelir elde ettiklerini anlattılar. Yazılı istememe karşın şifahen “2021 yılı ilk 6 ayı için üç kamu bankasından reklam gelirimiz sadece 300 bin TL” açıklamasını yaptılar.
Listede Türkgün’den sonra gelen gazetelerin reklam geliriyle Türkgün’ün gelirini kıyaslamanın doğru olmayacağını belirtmiştim. Bu durum Bengütürk TV için de geçerli. Listede birinci sırada görünmesi bu kanalın en çok gelir elde eden kanal olduğunu göstermiyor. Reklam birim saniye ücretinin diğer pek çok kanalla kıyaslanmayacak kadar düşük olduğu belirtiliyor. Bu düşük ücretlere karşın bu iki yayın organının kamu bankalarına devasa reklam alanı sattığı ve bu alanları sadece kamu bankalarına satabildiği gerçeği değişmiyor.
İşte bu nedenlerle de kamu idaresindeki tüm reklamverenlerin giderleri, aracı ajansların ve televizyonların reklam gelirleri tam şeffaflıkta ve kamu denetimine açık olmak zorunda. Aksi halde medya çoğulculuğu, özgür ve bağımsız gazetecilik Türkiye için hayal olmaya devam edecek, medyadaki kutuplaşma soygun düzeniyle birlikte sürüp gidecek.
Bir sonraki yazıda kamu idaresindeki diğer büyük reklamverenlerin devasa büyüklükteki reklam payını ve bu payı hangi yayın kuruluşlarına dağıttıklarını aktarmaya çalışacağım.
Tablo 3: 2020 yılında 30 televizyonun aldığı banka reklamlarının süreleri – saniye.
* Gazeteci Hasan Basri Akdemir ve Veri Uzmanı Okan Özmen’in katkılarıyla hazırlanmıştır.