İçerik silme, bölüm kaldırma, ön sansür, ek bilgi yerleştirme… Çin, Kuzey Kore ve Suriye hariç dünyanın 190 ülkesinde yayın yapan Netflix şirketi, faaliyette bulunduğu ülkelerin yönetimleriyle uyumlu olmaya dikkat ediyor ve onların bazı taleplerini bu yöntemlerden biri aracılığıyla yerine getiriyor.
Serbestiyet’in araştırmasına göre, Türkiye’deki “önleyici sansür” uygulamasının dünyada bir benzeri bulunmuyor. Dünya genelinde gerçekleşmiş kısıtlamalar gözden geçirildiğinde intihara teşvikten veliaht prensin eleştirilmesine kadar çeşitli gerekçeler dikkat çekiyor. Bazı durumlarda tam aksine Netflix “çekilme kartını” oynayabiliyor.
Türkiye’de “Aşk 101” ve “Şimdiki Aklım Olsaydı” dizisine yapılan müdahaleler sonrası alevlenen sansür tartışması, Hükümet ve Netflix’in karşılıklı “bağlılık” mesajlarıyla yatışma seyrine girdi. İki diziye gelen müdahalede de, senaryoda yer alan eşcinsel karakterler gerekçe gösteriliyor.
Bu iki sansürün başka bir ortak özelliği, daha diziler yayımlanmadan gerçekleşmiş olması. Eşcinsel sahnelerin çıkarıldığı Aşk 101 Nisan ayında piyasaya sürüldü, “Şimdiki Aklım Olsaydı”nın çekimlerinin geçtiğimiz hafta başlayabilmesi de bu sahnelerin anlaşma sonucu senaryodan kaldırılmasıyla mümkün oldu.
Netflix’in, faaliyet gösterdiği bazı ülkelerde bu türden kısıtlama taleplerini kabul ettiği biliniyor. Platform, 2019’da yayımlamaya başladığı “Şeffaflık Raporu”nda, devletlerden gelen talepler üzerine kaldırdığı içerikleri listeliyor. Serbestiyet, raporda atıfta bulunulan kısıtlama örneklerini ve başka örnekleri araştırdı.
Kırım, Suriye, Çin ve Kuzey Kore’de yok
Netflix Çin’de faaliyet gösterebilmenin yollarını ararken, Kırım, Suriye ve Kuzey Kore’ye ABD yaptırımları kapsamında hizmet götürmüyor. 2017’den beri hizmet veren Netflix İran rejiminin son senelerdeki sosyal medya sansüründen nasibini aldı. Bloklu olmadığı takdirde bile ülke genelinde düşük seyreden internet hızı, online videoların izlenmesini zorlaştırıyor.
Türkiye’nin ilk kaldırttığı içeriğin nedeni ‘FETÖ’
“Designated Survivor” dizisinin 2. sezon 6. bölümünde, Fatih Turan isimli Türk Cumhurbaşkanı ile ABD Başkanı Tom Kirkman karşı karşıya geliyor. Nuri Şahin adlı “eğitim gönüllüsü” bir Türk öğretmenin Türkiye’ye iadesini isteyen slav görünümlü Türkiye Cumhurbaşkanı’nın, talebe direnen Kirkman’a tehditler savurduğu görülüyor. 2017’de yayımlanan dizinin bu bölümü Netflix Türkiye’den kaldırıldı. Diğer bölümler ise hâlâ izlenebiliyor.
Bir başka örnek, 1980’lere damga vuran Midnight Express filminin Netflix Türkiye’de 2018 yılının Ağustos ayında tekrar izleyiciye sunulması oldu. Rahip Brunson krizinin gündemde olduğu sırada platforma sürülen filmin ülkede erişime açık olduğu medya tarafından Ekim ayında fark edildi. Kasım ayında kaldırıldığı tahmin edilen filme artık erişim sağlanamıyor.
Peki ya diğer ülkeler? Netflix’in içerik kısıtlama ve müdahale türleri ülkeden ülkeye değişmekte. Türkiye’deki “önleyici sansür” müdahalesinin dünya üzerinde bir başka örneği bulunmuyor. Uygulamalar arasında içeriğin tamamını silme, bölümü kaldırma, ek bilgilerle destekleme gibi yöntemler dikkat çekiyor.
Gerekçe ve sonuçlarıyla işte dünya üzerindeki örnekler:
Polonya: Ülkeyi Holokost’tan sorumlu tutmak… Sonuç: Ek bilgi yerleştirme
Nazi ölüm kamplarının anlatıldığı “The Devil Next Door” belgeselinde toplama kamplarının harita üzerinde güncel Polonya sınırları ile gösterilmesi, ülkenin başbakanı Mateusz Morawiecki’nin sert eleştirilerine konu olmuştu. Holokost dönemi tartışmalarıyla ilgili çok hassas bir politika izleyen devlet, Polonya’yı vahşetten sorumlu tutan ifadelere bir süredir cezai müeyyide uyguluyor. “O dönemde Nazi işgali altında olan Polonya’nın olanların sorumlusuymuş gibi lanse edilmesini” kabul edilemez bulan hükümet, Dışişleri Bakanlığı’nın sosyal medya hesabından Netflix’i mention’a alıp tepki göstermişti:
Netflix, şikâyetleri dikkate alarak bahsedilen ayrıntıyı düzelteceğine dair bir açıklama yaptı, Polonya Başbakanı’nın platforma özel teşekkürü ile mesele tatlıya bağlanmış oldu.
Yeni Zelanda: Artan intihar oranları… Sonuç: İçerik kaldırma
Netflix’in şeffaflık raporunda kaldırdığını açıkladığı diziler arasında, the Bridge (Köprü) belgeseli de bulunuyor. San Francisco’daki Golden Gate Köprüsü’nden atlayarak intihar edenlerin konu edildiği yapım, Yeni Zelanda hükümetine bağlı Video Etiketleme Kurulu’nun “sakıncalı” bulması nedeniyle ülkedeki erişiminin kaldırılması istenmiş. OECD ülkeleri arasında en fazla genç intiharı oranına sahip Yeni Zelanda bu konuya çok titiz yaklaşıyor. Netflix bu talebi dikkate alarak belgeseli derhal ülke yayınlarından kaldırdı.
Singapur: Dini değerleri aşağılama, uyuşturucu kullanımını teşvik etme… Sonuç: İçerik kaldırma
Bu Asya ülkesinin müdahale dosyası hayli kalın. Son üç senede sakıncalı bulunan 5 dizi/filmle Singapur en çok içerik kaldırma talebi gönderen ülke konumunda bulunuyor. Uyuşturucu türevlerini özendirdiği gerekçesiyle “Cooking on High,” “The Legend of 420” ve “Disjointed” dizileri; Hz. İsa’nın eşcinsel olarak resmedildiği gerekçesiyle “The First Temptation of Christ” ve “Last Hangover” filmleri artık Singapur Netflix’inde izlenemiyor.
Almanya: 50 yıldır yasaklı olan bir korku filmi… Sonuç: İçerik kaldırma
1968 yapımı Yaşayan Ölüler filmi, çekim yılından tam 50 sene sonra, 2018’de Alman Gençlik Koruma Komisyonu tarafından fazla şiddetli ve korkutucu bulunup erişime kapatılması istendi. Korku ve Zombi filmi kategorisinde geniş bir yelpazeye sahip bir ülkede yarım asır önceye ait bir yapımın kaldırılması neden talep edildi? Çünkü film 50 senedir yasaklı.
Vietnam: Tarihi liderin olumsuz lanse edilmesi… Sonuç: İçerik kaldırma
Kubrick efsanesi Full Metal Jacket filminin bir sahnesinde askerler hep birlikte şu cümleyle ritim tutuyor: “Ho Chi Minh bir o…. ç…..!”
Vietnam’ın ulusal kahramanı sayılan Ho Chi Minh’in adının böyle bir cümlede geçmesi sebebiyle, 2017’de Vietnam Yayın ve Elektronik Bilgi Otoritesi’nin (ABEI) yazılı talebi doğrultusunda içerik ülke yayınlarından kaldırıldı.
Suudi Arabistan: Veliaht prense eleştiri… Sonuç: Bölüm kaldırma
Komedyen Hasan Minhaj’ın Netflix’te haftalık olarak yayımlanan “Patriot Act” programında Cemal Kaşıkçı cinayeti ve Yemen iç savaşı üzerinden Muhammed bin Salman’ı eleştirdiği bölüm, Suudi İletişim ve Bilgi Teknolojileri Komisyonu ricasıyla ülkede erişime kapatıldı. Netflix’in bu adımı dünya çapında tepkiyle karşılanmış, ifade ve medya özgürlüğünün kısıtlanması girişimlerine ortak olduğu eleştirilerine konu olmuştu.
Netflix’ten Georgia Kürtaj Yasası’na karşı çekilme tehdidi
Suudi Arabistan’da ifade özgürlüğü ihlaline ortaklık etmek ile suçlanan platform için söz konusu ABD olduğunda roller değişiyor. 2019’da Georgia Eyalet Meclisi’nden geçen kürtaj kanunuyla ilgili olarak Netflix, bütün operasyonlarını geri çekme tehdidinde bulunmuştu. HBO ve Disney’in de karşı çıktığı yeni yasayla ilgili yayımlanan açıklamada Netflix yöneticisi Ted Sarandos şunları söyledi:
“Bu kanun uygulanmadığı takdirde çekimlerimize devam edeceğiz ama bunu tercih etmeyecek sanatçı ve ortaklarımızı destekleyeceğiz. Yürürlüğe konursa, Georgia’daki yatırımlarımızı gözden geçireceğiz.”