[4 Nisan 2020] İnternette bir yığın karikatür web sitesi var. Hepsi, 1970’ler ve 80’lerin Gırgır dergisinin türevi. Daha doğrusu, kötü taklitleri. Osmanlıdan Türkiye’ye uzanan kültür geleneğinde, bir, şiir hep varoldu, iki, mizah hep varoldu. Bunlar, köklü sanat dallarımız. Bir yandan Nedim ve Karacaoğlan’dan, diğer yandan Hoca Nasreddin’den güçlü damarlar sürüyor günümüze. Onun için şimdi bile iyi şiir yazılmaya ve (ister sözel, ister görsel) iyi espri oturtulmaya devam ediyor.
Tabii bu, kötüsü ve çok kötüsünün de olmadığı anlamına gelmiyor. Gırgır bir milâttı, çağ açan bir yayındı. Bir yandan, saygınlık ve resmiyeti alaşağı etti; sokağa çıkardı ve “avam halk”ın günlük hayatının içine daldırdı karikatürü. Beri yandan bu demokratikleşme, belirli bir vülgerleşme ve bayağılaşmayı da beraberinde getirdi. Magandalık ve özellikle cinsel küfür bizatihî komik sayılmaya başladı. Bir lümpen hümörü doğdu. Hoaahahaha hihihiiii.
Yukarıda solda gördüğünüz kare bunun tipi bir örneği. Köşede saklanan kediler üç noktalık sözcüklerle sövüyor insanlara, hay allah, bunlar neden ölmedi, neden hâlâ ortalıktalar diye (http://karikaturhunisi.blogspot.com/2012/07/insanlk-oldumu.html?m=1). Hem, kedilerin de müstehcen sözcüklerle konuşması dışında bir gülünçlüğü yok. Hem de kedilerin insanlara gizli bir düşmanlığının olduğunu (olması gerektiğini) varsayıyor, esprinin yürümesi için.
İlki seviye düşüklüğü. İkincisi cahilce. O kadar ki, biraz sokağa çıkıp etrafa bakınsa durumun tam tersi olduğunu görecek. Şahsen +65 sokağa çıkma yasağı kapsamındayım. Mevzuata saygılı bir yaşlı beyefendi olarak, üniversiteden en son galiba 19 Mart Perşembe akşamüstü döneli beri, 16 gündür uslu uslu oturuyorum evimde. Lâkin kızım Ada günde en az bir kere turlayıp geliyor Nişantaşı’nı. Nedeni, kediler. Biz çok kedici bir aileyiz. Dükkân, bar, kafe, restoran vb kapatma kararlarıyla birlikte hemen aklımıza eyvah, kediler ne olacak sorusu geldi. Sırf yiyecek içecekleri açısından değil; bir de muhtaç olduklarını bildiğimiz insanî temas gereği. Nitekim Ada bu şefkat gezilerine çıktığı andan itibaren, her adımda onlarca kedi sardı (sarıyor) etrafını. Dertleri illâ yemek de değil. Tek tük açık kalan işyerlerinin sahipleri, apartıman kapıcıları, park yeri valeleri, pasaj bekçileri, sair güvenlikçiler ilgileniyor zaten o kadarıyla (bazı zalim ve sadistlere karşın, yer yer şaşırtıcı derecede hayvansever bir toplumuz). Daha köşeyi döndüğünde farkedip canhıraş halde miyavlamaya başlayanlar: Neredeydin? Nerede kaldın? Çabuk ilgilen benimle! Karşı kaldırımdan deli gibi koşturup gelenler. Kendilerini dakikalarca okşatanlar. Yerdeki plastik kaplara döktüğü mamalar ile zerrece ilgilenmeksizin, ısrarla bacaklarına sürtünenler. Ve dün (3 Nisan), kestirmeden kızımın tepesine çıkmaya kalkan güzel siyah, yeşil gözlü bir tip (bkz yukarıda sağda) — ağaç gibi tırmanıp beline kadar gelmiş ve zor aşağıya indirebilmiş. Meğer bugün de (4 Nisan), yakındaki merdivenin üstünden doğrudan omuzuna ve başına sıçramış.
.jpg)
Bu davranışlar yeni değil; binlerce yıllık bir tarih var ardında. Şimdilerde sosyal bilimlerde Batı-merkezcilikten veya Avrupa-merkezcilikten çok söz ediyoruz ya; çok daha genel ve yeni yeni el atmakta olduğumuz bir sorun, dünyaya cinsçi (speciecist) veya insan-merkezci bakışımız. Ya da insan-ve-doğa ilişkisine hegemonyacı, “hep bana”cı, 1-0’cı yaklaşımımız. Büyük tektanrıcı dinlerin hepsinde, evrenin merkezinde insan var. Hattâ öyle ki, insan dünyada yaşadığından, dünya da kozmosun merkezi olmalı. 16. yüzyıla kadar sürüyor bu inanç. Sonra sarsılıyor ama insanın doğaya hükmetmesi; binyıllar boyu doğa güçlerinin etkisi altındayken, gelecekte nihayet doğayı tamamen bilinçli ve bilimsel kontrolü altına alacak olması tasavvuru devam ediyor. Bu da bir yeryüzü cenneti vaadi; öyle bir vaat ki, Liberalizm ve Nasyonalizmin ötesinde, Marksizm tarafından da paylaşılıyor. Ve zaten yaşadığımız, belki sonumuzu getirecek büyük ekolojik felâketler de bu paradigmatik körlüğün ürünü. Son koronavirüs salgını biraz da böyle tek-yanlı bir “altın çağ”ın hiç gelmeyeceğini hatırlatıyor.
Sözünü ettiğim insan-merkezcilik (antropomorfizm), gerek prehistorya alanına ve gerekse hemen bitişiğindeki sosyal antropolojiye çok uzun süre damgasını vurdu. Bu çerçevede, etrafındaki bütün diğer varlıkları, bitki ve hayvanları hep insanın evcilleştirmiş olduğu varsayıldı. Birçoğu için doğruydu belki. Ama hepsi için değil. Bilimin keskin öncü kenarında ilerleyen araştırmalar, kedi ve köpeklere bakışımızı tamamen değiştirmekte. Anlaşılıyor ki her ikisini de insanlar (Homo sapiens) evcilleştirmemiş; tersine, âdetâ kendi kendilerini evcilleştirmişler, biri henüz toplayıcılık-ve-avcılık, diğeri tarım aşamasında. Kurtlar ile köpekler arasındaki genetik ayrışma, günümüzden 40,000 – 20,000 yıl önce meydana gelmiş. Evcilleşmenin başlangıcı ise yaklaşık 15,000 yıl önce. Nerede? Belki Doğu Asya, belki Orta Asya, belki Orta Doğu, belki Batı Avrupa. Kaç kere? 2016’da Oxford’dan bir ekip 5000 yaşındaki bir İrlanda köpeğinin genetik yapısını inceleyerek doğadaki köpeklerin iki defa evcilleşmiş olması gerektiğine hükmetti. Daha yakın zamanda, New York eyaletinin Stony Brook Üniversitesi’nden Dr Krishna Veeramah ve ekibi, Almanya’da bulunmuş 7000 ve 4700 yaşındaki iki Neolitik köpek iskeletinden hareketle, evcilleşmenin tek bir defa gerçekleştiği sonucuna vardı.
Bu ve benzeri ayrıntılardaki tartışmalar sürüyor. Fakat şu noktalarda konsensüs oluşmakta: (1) Doğada tek başına bir avcının, belki yaralı ele geçirdiği bir kurdu bakıp iyileştirerek kendine bağladığı ve evcilleştirdiği tahayyülünün yeri, gerçekten çocuk masalları veya filmleri (bkz Alpha). (2) Buna ilk bakışta biraz benzeyen, çok sayıda kurt yavrusunun ele geçirilip “pet” olarak beslenerek yetiştirildiği teorisinde ise şöyle bir sorun var: evet, olmuş olabilir, ama bunun için yerleşik hayat gerekli. Dolayısıyla tarım sonrası için belki, ama Neolitik Devrim öncesine ait evcilleşme ipuçlarının böyle açıklanması olanaksız. Geriye, “en sokulganların [insana en dostça yaklaşanların] hayatta kalıp çoğalması” (survival of the friendliest) yaklaşımı kalıyor. Buna göre, kurtlardan farklılaşan yaban köpeklerinin (hattâ belki kurtların?) bazılarında (herhalde genetik bir mutasyon sonucu) daha az saldırgan, tersten söylersek daha sokulgan davranış biçimleri ortaya çıktı. Avcı-toplayıcı kamplarına giderek daha fazla yaklaşan bu munis tipler, insan artıklarından beslenerek daha hızlı çoğaldı ve aynı zamanda insanların beden dillerini, yüz ifadelerini seslerini, el kol işaretlerini kapmaya başladı. İnsan (avcı-toplayıcı) toplulukları ile aralarında simbiyotik bir ilişki doğdu ve giderek yoğunlaştı. Bu tür köpek veya kurt popülasyonları kendi içlerinde üreyerek çok daha hızlı çoğaldıklarından, zamanla bütün bir evcil köpekler âlemi oluştu.
Kediler için de çok benzer bir yaklaşım söz konusu. Hâkim ilke gene “en sokulganların hayatta kalıp çoğalması” (survival of the friendliest). Ancak bu sefer avcılık-toplayıcılık değil tarım eşiği veya ortamı söz konusu. Tarım, ürün fazlalarının (buğday, arpa, yulaf vb tahıl tanelerinin) ambarlarda depolanmasına yol açıyor. Doğada varolmayan bu muazzam besin konsantrasyonlarına fare, sıçan ve sair zararlılar üşüşüyor. Bu yoğun kemirgen nüfusları da yaban kedilerini çekmeye başlıyor. Bugün 40 cins yaban kedisi mevcut. Bunların 31’i küçük kedi cinsleri. Günümüzden 8000 yıl kadar önce, Bereketli Hilâl bölgesindeki ilk sabit yerleşimlerin çevresinde dolanmaya başlıyorlar. Aralarında en sokulganları giderek yaklaşıyor ve köylerin içine giriyor; insanlara bir tür kendiliğinden “kemirgen devriyesi” hizmeti sunmaya başlıyor. Özellikle Afrika kökenli küçük yaban kedisi cinsleri, sosyalleşebilme ve evcilleşebilme özellikleri bakımından insanlara çok çekici geliyor. İÖ 1500 dolaylarından itibaren bütün Akdeniz âlemini ve giderek Eski Dünya’yı kaplıyor. Bundan sonra insanlar ister deniz ister kara yoluyla her göç ettiklerinde, gittikleri diyarlarda yeniden tarım yapacakları için, bilerek ve planlayarak “anti-kemirgen” kedi silâhlarını da birlikte götürmeye başlıyor.
Bir spekülatif detay da ben ekleyeyim, çağdaş bilimin bu çözümlemelerine. Köpeklerin daha çok insan (birey, efendi) bağımlısı, kedilerin ise daha çok yer (ev, mekân) bağımlısı olduğu, yaygın bir gözlem. Acaba bu, ne zaman ve nasıl evcilleştikleriyle ilgili olabilir mi? Köpekler açısından, avcılık-toplayıcılık koşullarında başlayan bir bağımlılık söz konusu. Kendilerini klanın gezginci av kampına, kamp ateşinin etrafına entegre ediyorlar ve dolayısıyla klan yer değiştirince onlar da yer değiştiriyor. Belki de “beni besleyen avcı-insanım nereye giderse ben de oraya giderim” alışkanlığı yerleşiyor. Kediler ise, yukarıda anlattığım gibi, Neolitik tarım koşullarında yerleşik köylere ve tahıl ambarlarına kapılanıyor. Belki de bu yüzden, kedilerin kayıtsız bağımsızlığı diye nitelediğimiz o “teşekkür ederim, sizi sevmiyor değilim ama ben burada, [= kuşlar-fareler neredeyse orada] kalayım” davranışı öne çıkıyor.
Olabilir de, olmayabilir de. Fakat her halükârda, kedilerin ve hele İstanbul kedilerinin biz insanlardan ölümüne nefret edip koronavirüsünün ipimizi çekmesini beklediğinden çok şüpheliyim doğrusu. Daha gerçekçi bir karikatürde, bomboş meydanlarda bekleşen kedilerin altında muhtemelen “Bütün insanlarımız nereye gitti?” yazardı. Where have all our humans gone?