Kabul etmek gerekir ki gündemdeki sosyal medya yasa tasarısı önemli eksiklikler içeriyor. Bir yasa hazırlığı yapılırken o konuda en ileri ülkelerdeki durumun incelenmesi adettendir. Örneğin 4 Ekim 1926’da yürürlüğe giren medeni kanunumuz için farklı ülkelerin benzer kanunları incelenmiş ve en gelişmişi olarak değerlendirilen İsviçre medeni kanunundan büyük ölçüde esinlenerek, hatta çevrilerek hazırlanmıştır.
Sosyal medya ve interneti düzenlemenin ilmi diye bir şey söz konusuysa Çin bu konuda tartışmasız tek geçilir. Hâl böyleyken tasarı hazırlanırken Çin’deki uygulamalara bakılmamış olması şüphesiz ki ciddi bir eksiklik hatta ihmalkârlıktır. Nihayetinde büyüklerimizin dediği gibi “İlim Çin’de bile olsa gidip almak gerekir”.
Bu yazı umarım söz konusu eksikliğin giderilmesinde yararlı olur.
* * *
Sosyal medyayı ve interneti son derece “sofistike” bir şekilde düzenleyen Çin bu konuda açık ara lider. Ancak geçen hafta ilan edilen yeni düzenleme taslağı ile rakiplerine tur bindirecek gibi gözüküyor.
İnternet otoritesi Çin Siber Uzay İdaresi’nin (中华人民共和国国家互联网信息办公室) 17 Haziran’da “tartışmaya açtığı” [1] taslak metin bütün sosyal platformlara tüm kullanıcı paylaşımlarını post edilmeden önce denetleme zorunluluğu getiriyor. Yani herhangi bir kullanıcı bir yorum yazdığında önce o platformun bünyesindeki denetleme elemanları tarafından incelenecek, uygun görülürse online hâle getirilecek. Ayrıca içerik post eden kişi diğer kullanıcıların yapacağı yorumlardan sorumlu olacak. Yani size yorum yazan kişi sakıncalı bir şey söylediyse okkanın altına beraberce gideceksiniz.[2]
Tabii Çin’in bu konuda eli rahat. WhatsApp’tan Twitter’a, Facebook’tan Youtube’a hemen hiçbir sosyal medya platformu Çin’de çalışmıyor. Çinlilerin bunlara erişimi mümkün değil ama hepsinin birer milli muadili var: Twitter yerine Weibo, Youtube yerine Youku ve Bilibili, Google yerine Baidu, WhatsApp ve Facebook yerine Wechat ve QQ ilk akla gelenler.[3]
Hâl böyle olunca da otoriteler muzır işler yapan kullanıcılara destur vermek için Twitter’ın ya da WhatsApp’n eline bakmak durumunda kalmıyor. Zaten yerli ve milli sosyal platformlarda gerçek isim ve vatandaşlık numarasıyla kayıt zorunluluğu var, anonim kalmak mümkün değil.
Çin, internet erişiminin çok yaygın olduğu ülkelerden biri. 2021 sonu itibarıyla yaklaşık 1 milyar 32 bin kişi online. Bu rakam nüfusun yüzde 73’üne tekabül ediyor. İnternete erişimin yüzde 99.7’si cep telefonlarıyla gerçekleşiyor.[4] Tabii bu durum toplumu gözetim ve kontrol altında tutmak için çok elverişli bir ortam da yaratıyor. Ortalama olarak her birey haftada yaklaşık 28.5 saatini online olarak geçiriyor.
Çin’de internet erişimi hızlı bir şekilde artıyor.
İnternet kullanımı çok sıkı denetim altında. Çin Seddi’nden (长城 – Chángchéng) esinle Büyük Çin İnternet Güvenlik Seddi (防火长城- Fánghuǒ chángchéng) adı verilen bir güvenlik duvarı (firewall) pek çok “sakıncalı” siteye girişi engelliyor. Örneğin BBC, New York Times gibi yüzlerce medya sitesine erişim mümkün değil. Aralık 2021 itibarıyla 311 bin siteye erişimin yasaklı olduğu tahmin ediliyor. [5]
Bu duvar benzetmesi espri konusu da olmuyor değil. Bazıları, Çin için kullanılan “güçlü ülke” (强国 -Qiángguó) yerine onunla sesdeş (eşsesli, homonym) olan “duvarlar ülkesi” (墙国 -Qiáng guó) sözünü kullanıp durumu ti’ye alıyor bir anlamda.
Çin Komünist Partisi (ÇKP) sakıncalı olabilecek konularda ezelden beri temkini elden bırakmamıştır. 1978’de Reform ve Açılım (改革开放) sürecini başlatmış olan Deng Xiaoping’in kullandığı “Temiz hava almak için pencereyi açtığınızda temiz hava ile birlikte içeri sinekler de girer (打开窗户，新鲜空气和苍蝇就会一起进来)” sözü bu yaklaşımın veciz bir ifadesidir. O yüzden daha 1990’ların sonundan itibaren sineklerin girmemesi için internetin denetim altına alınmasına yönelik adımlar atılmaya başlanmıştı.
Çin halihazırda internetle ilgili çok kapsamlı düzenlemelere sahip. 79 maddeden oluşan “Siber Güvenlik Yasası”nın [6] yanı sıra 2018’de çıkarılan “Kahramanların ve Şehitlerin İtibarının Korunması” gibi yasalarla getirilen pek çok sınırlama da söz konusu. [7] Ancak kabul etmek gerekir ki paylaşımların online olmadan önce denetlenmesi yeni bir zirve.
Çin Siber Uzay İdaresi’nin hemen ardından Ulusal Radyo ve Televizyon İdaresi de topa girdi. 22 Haziran’da ilan edilen 18 maddelik yeni düzenleme online canlı yayın yapan kişilerin uyması gereken 31 yeni kural getiriyor.[8] Örneğin hukuk, finans, eğitim, tıp gibi konularda konuşacakların mutlaka bu alanlarda uzmanlıkları olması gerekiyor.
Canlı yayın yapanların lüks ürünler ve nakit para göstermek gibi abartılı bir yaşam tarzı sergilemeleri de yasaklanıyor.
ÇKP’nin liderliğini, sosyalist sistemi, reformları ve açılım politikalarını zayıflatan, çarpıtan veya inkâr eden içeriklerin yayınlanamayacağı da vurgulanıyor.
“Ruj kralı” olarak tanınan Austin Li Jiaqi‘nın başına gelenler bu son noktanın ne kadar hassas olduğunu yeniden hatırlattı.
Austin Li Jiaqi, Alibaba Grubunun CEO’su Jack Ma ile birlikte 2018’de bekarlar gününde Taobao’da canlı satış yaparken.
Çin’in en büyük online alışveriş sitelerinden biri olan Taobao’da (Alibaba grubu şirketi) canlı yayınlarda ürünler satan Li Jiaqi 5 dakika içinde 15 bin adet ruj sattıktan sonra ruj kralı olarak anılmaya başlanmıştı. 2018’de Çin’de bekarlar günü olarak bilinen ve önemli bir alışveriş çılgınlığının yaşandığı 11 Kasım’da (11.11) Taobao’daki canlı yayında 145 milyon dolarlık satış gerçekleştirmişti.
64 milyon takipçisi olan Li Jiaqi 3 Haziran’daki canlı yayını sırasında tank şeklinde dondurma yedikten sonra ortadan kayboldu. Artık canlı satış programlarına çıkmadığı gibi nerede olduğu da bilinmiyor.
Austin Li Jiaqi 3 Haziran’daki canlı yayında tank şeklindeki dondurmayı yerken gözüktükten kısa bir sonra program aniden kesildi ve o günden beri ortaya çıkmadı (solda). 4 Haziran 1989’da Tiananmen meydanındaki tankların önüne tek başına dikilen genç (sağda).
Talihsizlik şu ki bu olay Tiananmen’in yıl dönümünde gerçekleşti. Hatırlanacağı üzere demokratik taleplerle Pekin’de Tiananmen Meydanı’na toplanmış olan gençlere karşı 4 Haziran 1989’da güç kullanılmaya başlanmış ve binlerce genç hayatını kaybetmişti.[9] Meydana giren bir tankın önüne dikilen gencin fotoğrafı bir anlamda demokratik taleplerin sembolü haline gelmişti.
Bugün Çin’de Tiananmen’de yaşananlar konusunda online ya da basılı bir bilgiye hatta görsele ulaşmak mümkün değil. Yeni kuşaklar bu olaydan tamamen habersiz. Sosyal medyada bu konuyu ima eden bir kelime ya da görsel paylaşmak, hele ki tank resmi ya da çizimi paylaşmak başınıza dert açılması demek.
Li Jiaqi’nın politikayla ilişkisi olmadığı biliniyor ve tank şeklinde dondurmanın bir kaza eseri olduğu tahmin ediliyor. Ancak anlaşılan yine de ibret alınması için bir bedel ödemesi isteniyor.
Mao, geçmişi 14. yüzyıla Ming Hanedanlığına kadar giden “kağıttan kaplan” (纸老虎 – Zhǐlǎohǔ) deyimini ilk kez 1956 yılında Amerika için kullanmaya başlayarak bu Çin deyişinin bütün dünyada tanınmasını sağlamıştı. Kağıttan kaplanın kapsamını daha sonra bütün emperyalistleri içine alacak şekilde genişletti. Kısacası Mao’nun ölümüne kadar olan dönemde Çin için tehdit algısı kağıttan kaplandan ibaretti.
Şimdi bunun tank şeklindeki dondurmaya kadar genişlediğine tanık oluyoruz bir anlamda.
[1] Duyuruda taslakla ilgili görüş beyan etmek isteyen özel ve tüzel kişilerin 1 Temmuz tarihine kadar eposta ya da normal posta ile bunu yapmaları istenmişti. Geçmiş tecrübeler ışığında vatandaşların görüşlerinin dikkate alınması pek olası gözükmüyor. Bir de Çin tarihine bakınca her görüş bildirmenin hayırlı sonuçlar doğurmadığı görülüyor. Örneğin malum “Yüz Çiçek Açsın, Yüz Farklı Fikir Yeşersin” kampanyası. Bilindiği gibi aydınların ÇKP’den uzaklaşmakta olduğunu gören Mao 1956’da yönetimi eleştirmeyi serbest bırakmıştı. On binlerce aydın da eleştiri ve önerilerini dile getirmeye girişmişti. Ancak eleştirilerin çokluğundan ve dozundan memnun kalınmayınca ertesi yıl rejimi eleştiren on binlerce aydın kırsal kesimlere, kamplara sürülmüştü.
[2] http://www.cac.gov.cn/2022-06/17/c_1657089000974111.htm
[3] Wechat uygulamasıyla ilgili daha ayrıntılı bilgi için: https://birikimdergisi.com/guncel/10156/cikolata-kaplanmis-tele-ekran-wechat-ve-dev-gozetim-yapbozundaki-yeri
[4] 49. Çin İnternet Gelişim Raporu, Çin İnternet Ağı Bilgi Merkezi, Şubat 2022, https://www.cnnic.com.cn/IDR/ReportDownloads/202204/P020220424336135612575.pdf
[5] https://therecord.media/chinas-great-firewall-is-blocking-around-311k-domains-41k-by-accident/
[6] http://www.cac.gov.cn/2016-11/07/c_1119867116.htm
[7] https://www.spp.gov.cn/spp/gyssshmhsh/201912/t20191202_440079.shtml
[8] http://www.nrta.gov.cn/art/2022/6/22/art_113_60757.html
[9] Tiananmen’le ilgi daha ayrıntılı bilgi için: “Oğullar oğulluklarından sessizce çekilebilir” mi?: Bir Mao 2.0 portresi olarak Xi Jinping”, Cevdet Kadri Kırımlı, Birikim sayı 384, Nisan 2021