Cumhuriyet tarihinde sadece bir ülke Türkiye’yi tehdit ederek açıkça toprak istedi; Sovyet Rusya.
İkinci Dünya Savaşı’nın muzaffer devletlerinden biriydi Sovyetler.
Kızıl Ordu, Nazi panzerlerini çamura gömmüş, Sovyet güçleri Avrupa’nın ortalarına, Berlin’e kadar ilerlemişti.
Savaşın muzaffer ülkelerinin liderleri Roosevelt, Churchill ve Stalin, dünyaya yeni bir nizam vermek için 4-11 Şubat 1945 tarihleri arasında Sovyetler Birliği’nin meşhur tatil şehri Yalta’da bir araya gelmişlerdi.
Avrupa yıkılmış, son anda Almanya’ya savaş açarak kazananlar cephesinde yer bulmaya çalışan Türkiye savaş hazırlıklarından yorgun düşmüş haldeydi.
Stalin, Türkiye ile ilgili niyetlerini ilk Yalta’da dillendirdi. Konferansın ardından Moskova’nın Türkiye’ye tehditleri başladı. Moskova’da Türk Büyükelçi Selim Sarper, Dışişlerine çağrılıp tehdit edildi. Ruslar, 1921 ve 1925 yıllarında iki ülke arasında yapılan anlaşmalarla çözülen Boğazlar ve sınır meselelerinin yeniden görüşmek istiyordu.
Tehditlerinin ciddi olduğunu 19 Mart’ta, 1925 tarihli sınır anlaşmasını tek taraflı olarak feshederek gösterdiler.
Nihayet, 7 Haziran 1945’te Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov’la görüşen Moskova Büyükelçisi Selim Sarper’in önüne bir nota kondu. Notada özetle şöyle deniyordu:
Kars, Ardahan ve Artvin’i Gürcistan ve Ermenistan’a yani bize bırakın. Boğazlar’da bize üs verin, Trakya sınırınızı Yunanistan ve Bulgaristan lehine yeniden çizin, 1936 Montrö Antlaşmasını tadil edin.
Talepler kabul edilemezdi. 18 Haziran 1945’te ikinci görüşmede Ruslar üsluplarını sertleştirip taleplerini yenilediler.
Gürcüler ve Ermeniler de Türkiye’den istenen toprakların kendilerine ait olduğu yolunda Batı’da ve Birleşmiş Milletler’de kampanya yapmaya başlamışlardı.
Ruslar, Ağustos’ta üçüncü bir nota daha verdiler. Meclis’te bu taleplere karşı bu sınırları savaşla çizmiş eski Şark Cephesi Komutanı Kazım Karabekir kürsüye çıktı ve şöyle dedi:
“Eğer Ruslar bizden yer istemekte ısrar ederlerse hiç şüphe yoktur ki dövüşeceğiz; fakat istikbal bize olduğu kadar kendileri için de karanlık olur.”
Ama Nazileri dize getirmiş Kızıl Ordu’nun karşısında, İkinci Dünya Savaşı tedbirleriyle çökmüş Türk ordusunun şansı yoktu.
Türkiye için tek yol Rus saldırganlığını, İngiltere ve ABD’yle yakınlaşarak dengelemekti.
Ama İngilizler, Türkiye’ye destek açıklamaları yaparken, Amerikalılar bu işe karışmak istemiyordu.
Kriz derinleşince İngiltere ve ABD, Stalin’le Montrö’nün gözden geçirilmesi için görüşmeye karar verdiler.
Amerikalılar bir plan hazırladı ama bu plan Türkiye’yi tatmin etmekten uzaktı.
Sonra devreye Türkiye’deki ABD Büyükelçisi Edwin Wilson girdi. Washington’u Rusların Türkiye’yi tehditle uydusu yapıp, Doğu Akdeniz’e açılmayı planlandığı, bu yüzden Türkiye’nin desteklenmesi konusunda ikna etti.
Amerikalılar, Rus tehdidine karşı Türkiye’ye desteklerini göstermek için yaratıcı bir yol buldular.
Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Münir Ertegün, 1944 Kasım’ında ABD’de vefat etmişti. ABD diplomatik geleneklerinde ölen diplomatların cenazeleri askeri gemilerle ülkelerine gönderilmekteydi. Ama savaş koşullarında bu mümkün olmamış ve Ertegün’ün cenazesi Arlington Mezarlığı’nda bir lahite kaldırılmıştı.
Cenaze, dönemin büyük ABD savaş gemilerinden Missouri’ye yüklendi ve savaş gemisi ve ona eşlik eden iki askeri gemi 6 Nisan 1946 günü İstanbul’da törenlerle karşılandı. Ertegün için büyük bir cenaze düzenlendi. Amerikalı amiraller İnönü tarafından kabul edildi. Ardından Missouri Yunanistan, İtalya ve İspanya’ya da uğradı.
Üzerine büyük teoriler, komplolar yazılan Missouri zırhlısının Türkiye’ye geliş hikayesi bu.
Missouri’den sonra başka Amerikan askeri gemileri de İstanbul’u ziyaret ettiler ve Amerikalı komutanlar Cumhurbaşkanı İnönü tarafından ağırlandılar.
Ama bu destekler de Sovyetlerin tehditlerini durdurmaya yetmedi. Temmuz 1946’da Sovyetler, Ankara’daki elçisini geri çekti ve 7 Ağustos’ta Türkiye’ye Montrö Sözleşmesi’nin fesh edilmesi ve Boğazların Karadeniz’e komşu ülkelerin yönetimine verilmesini isteyen yeni ve sert bir nota daha verdi.
Türkiye bu nota karşısında ne yapacağını düşünürken 19 Ağustos’ta beklediği destek Washington’dan geldi.
Washington, Moskova’ya bir nota göndererek bu teklifin kabul edilemez olduğunu bildirdi. Bu arada Amerikalı askeri heyetler Türkiye’ye gelip, Türk ordusunun modernizasyonu için raporlar hazırlamaya başladılar.
Eylül 1946’da Sovyetler, ABD’nin bu desteğinden rahatsız olup bir kere daha Türkiye’ye nota verdi ve bu meseleleri baş başa konuşalım dedi.
Ama konuşulacak bir şey yoktu. Bunun üzerine Ankara’nın girişimiyle Londra ve Washington’dan ayrı ayrı Moskova’ya iki sert nota gitti. Notalarda Sovyetlerden daha fazla ileri gitmemesi isteniyordu. Savaşın galip iki ülkesiyle karşı karşıya gelmek istemeyen Stalin geri adım atmak zorunda kaldı.
Yani 1945 Mart’ından 1946 Ekim’ine kadar Türkiye’ye Kars, Ardahan ve Boğazlar’a yönelik Rus tehdidini ABD ve İngiltere’nin desteğiyle karşılayabildi.
Yani Türkiye, zorla ve emperyalist kuşatma yüzünden değil, Rus tehdidine karşı, kendi isteği ve çıkarları bunu gerektirdiği için Batı ittifakına yanaştı, bu rasyonel bir tercihti, bunun için dönemin CHP yönetimini ve İnönü’yü yargılayamayız. Ayrıca Türkiye bu yakınlaşma sayesinde çok partili hayata geçti.
Bu arada ABD ve Sovyetler arasındaki savaş sonrası işbirliği Türkiye’den sonra İran’da çıkan kargaşayla zedelendi. 1946’da Yunanistan’da başlayan iç savaşta da Sovyetlerin Yunanistan’ını da uydusu yapma tehlikesi belirmişti.
Böylece ABD için Sovyet yayılmacılığı açık bir tehdit haline gelmişti.
Nihayet 12 Mart 1947 ABD kongresinde konuşan Başkan Henry Truman, daha sonra Truman Doktrini olarak adlandırılacak politikasını açıkladı. “Türkiye’nin milli bütünlüğü Ortadoğu nizamı için şarttır” diyen Başkan Truman’ın açıkladığı plana göre Sovyet tehdidine karşı Türkiye ve Yunanistan’a 400 milyon dolarlık yardım yapılacaktı.
Ama sadece Türkiye ve Yunanistan’a yardım etmek yeterli değildi. Ekonomik olarak çökmüş Avrupa hem Sovyetlerin oyuncağı olabilirdi hem de kötü durumda olan ABD ekonomisini canlandırmak için güçlü bir pazar olan Avrupa’nın ayağa kaldırılması şarttı.
Bu planı 5 Haziran 1947’de eski üniversitesi Harvard’da konuşan ABD Dışişleri Bakanı George Marshall açıkladı. Meşhur Marshall Planı onun adını aldı.
ABD, ilk başta savaşta yıkıma uğramadığı için Türkiye’yi bu programa dahil etmek istemedi ama Ankara’nın girişimleriyle Türkiye’de bu 20 milyar dolarlık yardım paketinin içine girdi.
1948 ile 1953 arasında devam eden Marshall yardımları sadece Türkiye’ye yapılmadı. İngiltere, Fransa, İtalya ve Almanya’nın da aralarında olduğu 15 Avrupa ülkesi bu yardımlarla ayağa kalktı. Savaşta her şeyini kaybetmiş Almanya’nın bugünkü sanayisinin temeli bu yardımlarla atıldı.
Türkiye, Marshall Planı yardımlarının sadece yüzde 1.4’ünü aldı.
Hakkında daha sonra siyasi efsaneler üretilen bu yardımlarla yapılanlar ise çabuk unutuldu. Marshall yardımları ile Türkiye, savaşta eskimiş ordusunu yeniledi. 1948’den itibaren gemilerle ABD’den savaş uçakları, savaş gemileri, denizaltılar ve JUSSMAT adı verilen Amerikalı askeri heyetler törenlerle Türkiye’ye geldiler.
Marshall yardımlarıyla madencilik, tarım ve sanayide büyük adımlar atıldı. 1948 yılında 1.756 adet olan traktör sayısı, 1949 yılında 9 bin 170’e, 1952 yılında 31 bin 415’e çıktı. Raman’da petrol çıkarılmaya başlandı. Kömür yatakları modernleştirildi, üretim arttı.
Marshall Planı’yla yardım alan aralarında Türkiye’nin de olduğu 15 ülkenin kurduğu OEEC (Organization of European Economic Cooperation) daha sonra ABD ve Kanada’nın katılmasıyla bugünkü OECD’ye dönüştü.
1949 yılında kurulan NATO’ya ise Türkiye’nin ilk başta davet edilmemesi Ankara’yı çok tedirgin etmişti. CHP iktidarı, 11 Mayıs 1950’de üyelik için NATO’ya başvurmuş ama sonuç İtalya dışındaki üyelerin ret cevabıyla olumsuz olmuştu. 1950 seçim kampanyasının da önemli gündemlerinden biri NATO üyeliğiydi. Bunu vaat eden Demokrat Parti iktidarı, 11 Ağustos 1950’de NATO’ya ikinci kez üyelik başvurusu yapmış ama bir ay önce BM çağrısıyla Kore’ye asker göndermiş olması bile işe yaramamış ve başvuru bir kez daha reddedilmişti.
Türkiye ancak yoğun diplomatik görüşmeler sonucunda, ABD’nin ikna edilmesiyle NATO’ya kabul edildi. NATO üyeliğinin oylandığı 18 Şubat 1952’de Meclis’te DP’li ve CHP’li 404 milletvekili evet oyu vermiş sadece bir çekimser oyu kullanılmıştı.
1950’lerde DP iktidarında da ABD’yle ilişkiler iyice gelişti. 1954 yılında ABD’ye üs kurma izni verildi, İncirlik Üssü kuruldu.
Ama buna rağmen Menderes’in 1954’ten sonra ABD’den istediği mali kredilere ise ancak 1958’de onay çıktı. 1957 yılında Meclis’te konuşan Menderes Türkiye’nin ABD’nin ekonomik yardımına ihtiyacı olduğunu açıkça söylemişti. ABD’nin yardımları hala ekonomi için kritikti.
Türkiye’de çocuklar için süt bulunamıyordu. Bugünün depoloma, saklama teknolojileri yoktu. Onun yerine bütün dünyada süt yerine süt tozu kullanılıyordu. Türkiye’nin sadece iki süt tozu fabrikası vardı ve bunlar ihtiyacı karşılamıyordu. Dünyada o günkü sağlık anlayışına göre çocuklar için mutlaka gerekli olduğu düşünülen süt tozu da uzun yıllar ABD yardımlarıyla karşılanmıştı.
Yani Türkiye’nin Soğuk Savaş şartlarında hem güvenliği için hem de ekonomik şartları nedeniyle ABD’nin yakın bir müttefiki olmaktan başka bir şansı yoktu.
50’lerin sonuna doğru şartlar iyice ağırlaşmış, soğuk savaş hiddetlenmişti.
1958 yılında Irak’ta darbe olmuş, Türkiye’nin Bağdat Paktı’nda müttefiki olan Kral devrilmiş, Sovyet yanlısı bir yönetim iktidara gelmişti. 1960’da Irak uçakları Türkiye’nin hava sahasını taciz etmeye başlamıştı. Ordu teyakkuz halindeydi.
27 Mayıs darbesinden bir kaç hafta önce Türkiye’den kalkan bir Amerikan U-2 casusluk uçağı Sovyetler üzerinde uçarken düşürülmüş, pilotu esir alınmıştı. Olay büyük bir krize dönmüştü. Ankara, uçağın Türkiye’deki üslerden kalktığını inkar etmiş, Moskova ise uçağın kalktığı üsleri füzelerle vurmayı tehdit etmişti.
ABD, Sovyet tehdidine karşı 1961’de Türkiye’ye jupiter füzeleri yerleştirmişti.
17 Nisan 1961’de ise ABD askerlerinin, Sovyet yanlısı Castro’yu devirmek için Küba’ya yaptığı çıkarma fiyaskoyla sonuçlanmış, bunun üzerine Sovyetler de Küba’ya uzun menzilli füzeler yerleştirmeye başlamıştı.
Soğuk Savaş’ın en tehlikeli zamanıydı. ABD ile Sovyetler birbirini nükleer füzelerle yok etmekle tehdit ediyordu. Bu tehdidin ortasında da Türkiye bulunuyordu.
İşte 26 Ağustos 1962 günü ABD Başkan Yardımcısı Lyndon Johnson böyle bir zamanda Ankara’ya geldi.
Yol boyunca ellerinde ABD ve Türkiye bayrakları olan vatandaşlar tarafından coşkuyla alkışlandı.
“Türkiye’ye herhangi bir tecavüz ABD’ye karşı yapılmıştır” diyen ABD Başkan Yardımcısı’nı karşılama töreninde elindeki ABD ve Türkiye bayraklarını sallayanlardan biri de Başbakan İsmet İnönü’ydü.
Fotoğraf, Life dergisi muhabiri Gunter Reitz tarafından çekilmişti.
Bu fotoğraftan üç yıl sonra Johnson Kennedy’nin yerine başkan oldu. Kıbrıs’ta Türklere yönelik saldırılara müdahale etmeye hazırlanan Başbakan İnönü’ye kaba ve küstah bir mektup yazdı. İsmet İnönü de ı tarihi sözünü söyledi: “Yeni bir dünya kurulur ve Türkiye orada yerini alır.”
Ama o yeni dünya kurulmadı ve Türkiye da yerini değiştirmedi. 15 gün sonra Johnson İnönü’ye özel uçağını gönderdi ve İnönü, Washington’u ziyaret etti. İlişkiler tekrar normale döndü.
Türkiye-ABD ilişkileri bundan sonra inişli çıkışlı sürdü. Amerikan Morrison şirketinde çalışmış Başbakan Demirel afyon yasağına direndi, ABD üstlerini kapattı. Robert Koleji mezunu Ecevit, ABD’yi kızdıran siyasetler izledi. Ama sonra tekrar barışıldı.
Yani her şey bugünden bakıldığı gibi değildi.
Yanı başında savaşın galibi, dev bir ordusu olan Rusya tarafından tehdit edilen, askeri ve ekonomik olarak bunu kaldıramayacak bir Türkiye vardı.
ABD’den gelen yardımlar, Türkiye’nin toprak bütünlüğünü korumasına, ordusunu yenilemesine, sanayisinin ve tarımının gelişmesine yardım etmişti.
Türkiye, NATO’ya girmeye çalışırken, Kore’ye asker gönderirken bir kaç yıl önce Stalin tarafından toprak istenmiş bir ülkeydi.
İsmet Paşa, elinde ABD bayrağıyla, ABD Başkan yardımcısını karşılarken Sovyetlerin füzeleri Türkiye’ye doğrultulmuştu.
Marshall yardımları coşkuyla kabul edilirken, tarım hala sabanla yapılıyordu.
Yani bugünden geçmişe bakıp o fotoğrafları, o yardımları yargılamak pek adil değil.