Padova’da üç gün

[13 Mart 2015] Dün (12 Mart’ta, yani tesadüf, Türkiye’nin savaş sonrasındaki ikinci askerî darbesinin kırk dördüncü yıldönümünde), küçük otelimizin önünde bekleşiyoruz; birileri henüz hazır olamadı demek; onlar da aşağı inecek, Francesco (Berti) de önümüze düşecek, bir kere daha üniversiteye doğru yola çıkacağız. Öyle dururken fark ettim, karşı duvardaki solmuş, kenarları yırtılmış afişi. Ortada, elinde kalaşnikoflu bir Kürt kızı. Solda üstte, üç satır halinde “Köktendinciliğe karşı – Faşizme karşı – IŞİD’e karşı.” Çapraz büyük yazı “Her yerde direnelim.” Altında, daha küçük “Her yer Kobane, her yer Rojava.” Sağ altta gene üç satır: “Özgürlük için – İnsanlık için – Eşitlik için.”Dünya ne kadar küçük, artık her şey ne kadar evrensel. Türkiye, Ortadoğu, Kürt sorunu nereye gitsen karşına çıkıyor.Aynen, beni buraya getiren sempozyumun konusu gibi. Padova Üniversitesi uluslar arası bir konferans düzenlemiş, “Ermeni Soykırımı 1915-2015. ‘Metz Yeghern’in Yüz Yılı” başlığı altında. Ben de kendi payıma, olayın Türkiye’deki tarihi, historiyografisi ve siyasasını anlatmaya çalıştım (bunu ayrıca yazacağım). Diğer bazı oturumlarda, hukuk dozajı biraz fazla geldi bana — 1948 Birleşmiş Milletler sözleşmesinin kapsamına girer mi girmez mi; AB’ye giriş şartı olmalı mı olmamalı mı; soykırımı inkâr suç sayılmalı mı sayılmamalı mı; Doğu Perinçek’e düşünce ve ifade özgürlüğü tanınmalı mı tanınmamalı mı (belki bunu da ayrıca yazarım). Çok söyledim; gerçeği arayan bir tarihçi ve çözümü Türkiye halkının vicdanında arayan bir vatandaş olarak, sıkılıyorum bu dâvâcı avukatı – dâvâlı avukatı halleri ve argümanlarından. Gene de toplantıdan, insanların beklentilerinin nasıl kartopu gibi büyüdüğüne ve sabırsızlıklarının da aynı oranda çoğaldığına; Türkiye’nin 1915 mağdurları ve haleflerinin yüreğine hitap edebilmek için çok daha fazla şey yapması gerektiğine dair, önemli olabilecek gözlem ve düşüncelerle ayrıldım.Her neyse; sonunda bitti ve ben de sokaklara vurdum kendimi. Bir İstanbullu için Padova zaten ufacık. En fazla 300.000, belki daha az. Çocukluğumun İzmiri kadar. Dolayısıyla şehir merkezinde her yere yürünebiliyor rahat rahat. Trafik çok az; elinizde fotoğraf makineniz, nereyi çekeyim diye gözünüz yukarılarda avare avare dolaşırken, bir tek arkanızdan sessizce gelen bisikletlere dikkat etmeniz lâzım. Hem geziyor, hem çalışıyorum. Bir zamanlar Patavium adıyla İtalya’nın Roma’dan sonra ikinci büyük kentiymiş ama Kavimler Göçü sırasında, sırasıyla Attila’nın Hunlarından, sonra Odoakr ve Teodorik’in Gotlarından çok çekmiş. Büyük Jüstinyen’in karşı-taarruzuyla Ostrogot krallığı yıkıldığında, tekrar kuzey İtalya’daki Ravenna merkezli Doğu Roma (Bizans) egemenlik alanına girmiş. Fakat bu sefer de Lombardlar çıkagelmiş. Kralları Agilulf 602’de Padova’yı kuşatmış, hücumla düşürüp zaptetmiş ve ateşe vermiş. Hemen bütün Roma mirası yokolmuş bu yüzden. Geriye sadece, Avusturyalı mühendislerin çok geç bir tarihte buradaki bataklığı kurutarak inşa ettiği (ve Moskova’daki Kızıl Meydan hariç, belki Avrupa’nın en büyük meydanı denilen) Prato della Valle’nin altındaki amfitiyatro kalıntıları ile bazı köprü temelleri kalmış. Ortaçağ D’Este ve Da Romano gibi büyük ailelerin tipik rekabetiyle geçmiş (Floransa’nın Medici, Strozzi ve Pitti’lerini, Romeo ve Jülyet’in düşman Kapulet ve Montegü’lerini hatırlayın). Bugün de ara sokaklarda, çok büyük mimarların elinden çıkmamış da olsa karakteristik palazzo’lar (saray dememek lâzım; daha çok kent konakları) ile üzerlerinde yükselen gözcü-nöbetçi kulelerine rastlıyorsunuz. 1405’ten 1797’ye Venedik Cumhuriyeti’nin olmuş. O tarihte Serenissima’dan Avusturya İmparatorluğu’na geçmiş ve bu, gerek 1848 Devrimlerini, gerekse Risorgimento’yu ve 1866 sonrasında İtalya’nın birleşmesinin son 1866-1871 aşamasını çok canlı yaşamasına yol açmış. Pedrocchi caffé’si, bir çeşit düşünce ve toplantı kulübü, giderek 1848 devrimcilerinin ve 8 Şubat 1848 ayaklanmasının karargâhı haline gelmiş (8 Şubat, sokak ve cadde isimlerinde de anılıyor). Birinci Dünya Savaşında, Alp cephesindeki İtalyan ordusunun başkomutanlığı Padova’ya yerleşmiş. Isonzo (Slovenler için Soça) nehri vadisindeki Caporetto bozgunu (bkz Hemingway, Silâhlara Veda), ilerleyen Alman-Avusturya ordusunu Piave kıyılarına kadar getirmiş ve Padova topçu menziline girmiş. 1918’de Almanya bütün cephelerde çökerken, Vittorio Veneto zaferiyle kurtulmuş. Derken ardından Faşizm ve Mussolini; Mussolini’nin devrilmesiyle de 1943’te Nazi kuklası “İtalyan Sosyal Cumhuriyeti” gelmiş. Sonra kurtuluş (28 Nisan 1945) ve o günden bugüne modern İtalya.Piazza del Santo’da ilkbahar güneşinin tadını çıkarır ve 1231-1310 arasında yapılan Sant’ Antonio di Padova kilisesinin, haydi şunu da koyalım haydi bunu da koyalım misali, portallerini çerçeveleyen dört büyük kemeri, tâ yukarılardaki revakları ve tepesinde upuzun balkonuyla tıkış tıkış, karmakarışık ve orantısız cephesini seyrederken, bunları geçiriyordum aklımdan. Kendi kendime güldüğümü fark ettim bir noktada, nasıl, iyi ezberlemiş miyim dercesine. Tarihçilik eğitiminde, periyodizasyon (dönemlendirme) bilgisi, müthiş bir avantaj, belirleyici bir formatlama kuşkusuz. Geç İlkçağ, Göçler Çağı, Karanlık Çağlar, İlk Barbar (Germen) Krallıkları, Ortaçağ, Rönesans, Erken Modernite, Sanayi ve İmparatorluk, Birinci Dünya Savaşı, İki Savaş Arası Yıllar, Faşizm ve Nazizm, İkinci Dünya Savaşı… Bu sistematiğe hâkimseniz, yeni ve özel bir iplikle, meselâ bilmediğiniz bir şehrin bilmediğiniz bir tarihiyle ilk karşılaştığınızda dahi, hemen o kategorilerin içine yerleştirip mevcut diğer bilgilerinize eklemleyiveriyorsunuz. Kimyacıların elementler tablosu; biyologların familya-sınıf-cins-tür hiyerarşileri; sözlük ve ansiklopedilerin maddeleri; kütüphanelerin endeks sistemleri; yıllar yılı biriktirdiğim kartlar, fişler, şimdi bilgisayar dosyaları, kutucuklar, çekmeceler. Metod ve organizasyon; kapsayıcılıktan ve her şeyi yerli yerine oturtabilmekten kaynaklanan bir entellektüel tertiplilik hissi. Ama beni sıradan insan hayatlarının günlük gerçekliğine ne kadar yaklaştırıyor, orası ayrı mesele.Öyle veya böyle, Geç Ortaçağ gibi Erken Rönesans da zayıf Padova’da; Floransa’nın çekim ve etkileme alanının en dış çeperinde, sonra da kanal ve lagünleri üzerindeki Venedik’in denize dönük ihtişamının o kadar yansımadığı hinterlandının, terra firma’sının vasatlığında kalmış gibi. Ama iki büyük istisnası var bunun. İlki ve herhalde daha muhteşemi, daha benzersizi, daha vazgeçilmezi Scrovegni Şapeli. Ortaçağ Hıristiyanlığında, tefecilik, yani faiz karşılığı para verip almak, teorik olarak yasak ve günah; ama tabii hem yapıyor ve bu sayede zengin oluyor, hem de acısını çekiyor ve hele yaşlandıkça cehennem korkusunu iyiden iyiye yaşamaya başlıyorlar.Anlaşılan, ünlü banker Enrico Scrovegni de bu yüzden — hem babasının, hem kendisinin ruhlarını kurtarmak amacıyla – girişmiş, 13. yüzyıl sonlarında aile şapelinin inşasına. Yıllar, aşağı yukarı Dante’nin Inferno’sunu kaleme almasıyla aynı. Dışarıdan, dar, dik ve uzun, hemen hiç süssüz, sıvasız kırmızı tuğla bir yapı. İçi başka bir olay. Çünkü Scrovegni paraya kıymış, o sırada yeni ünlenen Giotto di Bondone’yi getirtmiş tâ Floransa’dan. Giotto da 1303-1305 arasındaki iki yıl boyunca, olağanüstü sıkı ve hızlı çalışarak, tepeden tırnağa resimlemiş şapelin iç duvarlarını. Beşik tonoz, yarım silindir tavanı masmavi yapmış, gök kubbe ve hattâ bütün kâinat gibi; merkezî bir İsa ve tek tük yıldızlar dışında fazla süslememiş (bakarken Nâzım’ın büyük lâciverdî bahçe’sini mırıldanmaya başladım). Yan, ön ve arka duvarlara ise, üç büyük kuşak ve kırk küsur panel halinde, birbiriyle bağlantılı, Yoakim ve Anna’nın uzun süre çocuklarının olmayışı yüzünden çektikleriyle başlayan ve Anna’nın sonunda Meryem’i, onun da İsa’yı doğurmasından geçerek İsa’nın çarmıha gerilmesi ve sonra göğe yükselmesiyle noktalanan eşsiz freskler — daha doğrusu, aynen Dante’nin başyapıtı gibi son derece bütünlüklü bir freskler manzumesi kondurmuş.Bugün Scrovegni Şapeli, Padova Şehir Müzeleri’nin bir parçası. Via Zabarella’dan kuzeye doğru yürüyor, yürüyor; Eremitani meydanı, kilisesi ve müzesini de geçip, belki tam umudunuzu yitirir gibi olduğunuz anda, dikkat etmezseniz gözden kaçırabileceğiniz başka bir parmaklıklı kapıya geliyor; orada geçip müze giriş biletinizi aldıktan sonra da avluya çık – düz git – sola dön – sonra tekrar sola dön talimatlarıyla kendinizi tekrar dışarıda, açık alanda bulmuşken, sağ ileride şapeli fark ediyorsunuz. Ancak çeyrek saat aralarla, grup halinde alıyorlar içeri. O zaman da önce ön salonda bir mültimedya filmini izliyor, sonra şapelin kendisine geçebiliyorsunuz. Ondan sonra da ancak on dakikanız var zaten, karşılaştığınız görkemi idrak edebilmeniz ve içinize sindirebilmeniz için. Yetmiyor — ama değiyor gene de. Utanarak itiraf ediyorum; yıllarca Ortaçağ, Rönesans ve Hıristiyan sanatı/ikonografisi derslerimde anlatıp gösterdiğim, ama asıllarının nerede olduğunu anımsamadığım bütün o Yoakim’in (çocuğu olmadığı için) Mâbetten kovuluşu, dağda ve çölde çobanlarla yaşaması, rüyası ve Kudüs’e dönmesi, Altın Kapı’da kendini bekleyen karısı Anna ile buluşup öpüşmesi, (aradaki fasılları biraz atlarsak) İsa’nın Kudüs’e girişi, tefecileri Mâbetten sürüp atması, hain Yehuda’nın öpücüğüyle ele verilmesi… tablolarının tamamı buradaymış meğer. Giotto’nun sırf renk kullanımı sayesinde hacim kazandırabildiği heykelimsi volümler ile gerçekten kızan, öfkelenen, boyun eğen, ağlayan, acı çeken erkek ve kadın yüzleri, âdetâ dikey zeminlerden taşıyor ve bizi binlerce yıllık bir insanlık dramının içine çekiyor. Anlaşılan Dante de bakmış, bakmış ve anlamış ki, İlâhi Komedya’sının ikinci cildi olan Purgatorio’da (Âraf), “Bir zamanlar resim sanatına [Giotto’nun çıraklığını yaptığı] Cimabue egemendi, ama şimdi gün Giotto’nun günü” diye özetleyebileceğim bir kayıt düşmüş.İki istisnadan söz etmiştim; ikincisi Donatello’nun Gattamelata heykeli. İtalya’nın Geç Ortaçağ ve Rönesans dönemi savaşlarında paralı askerler çokça kullanılır; hükümdarlar condottiere (çoğ. condottieri) denen tecrübeli komutanları hizmetlerine alır ve savaşlarını onlara ihale ederdi. Bu profesyonel askerlerin en ünlülerinden biri, “Gattamelata” lâkabıyla maruf Erasmo da Narni; öldüğünde ailesi Donatello’ya başvurmuş heykelini yaptırmak için; o da tunçtan Rönesansın ilk atlı heykelini dökmüş. Sağ elinde uzun komutanlık âsâsı, solunda kemerinden sarkan keza uzun kılıcı, kudretli savaş atının sırtında aynı kudret ve kararlılıkla oturuşu, uzaklara bakan yüzündeki sâkin kararlılık ve özgüven ifadesiyle Gattamelata, kendinden sonra yüzyıllar boyunca uzanacak bütün bir atlı heykeller (at sırtında komutanlar, generaller, krallar, hükümdarlar, imparatorlar) janrının başlangıcını ve klasik modelini oluşturacak — Atatürk’ün at sırtındaki heykellerine varıncaya dek.Son bir not. Batı ve Doğu. Venedik ve Osmanlılar; Venedik ve İstanbul. Donatello’nun Gattamelata’sının Sant’ Antonio Kilisesinin önündeki Piazza del Santo’ya dikilmesinin tarihi 1453. Yani İstanbul’un fethiyle aynı — ve II. Mehmed de bir bakıma en büyük Rönesans hükümdarıydı aslında. Ama var mı, bakabileceğimiz bir heykeli? Hemen eklemeliyim; bakıp da gülmeyeceğimiz veya ağlamayacağımız bir heykeli olabilecek mi? Bugün Osmanlı’yla yeniden barışmanın kitsch’e kaçmayan, insanda Disneyland hissi uyandırmayan kültürü ve estetiği nasıl yaratılabilir? Donatello’ların olmazsa, ya da Donatello’nun heroik sanatının çağdaş karşılığının ne(ler) olabileceğini bulamazsan, “Duşakabinoğulları” veya “özel bir sarayda Göktürk askeri olarak çalışıyorum” esprilerini maalesef fazlasıyla hak eden zevksizliklerin önüne nasıl geçebilirsin?