Alexey Navalny en az on yılını, imkânsız gibi görünse de Kremlin’e karşı durarak geçirdi. Hapse girdi ve serbest bırakıldı. Zehirlendi fakat hayatta kalabildi. Rusya’dan uzak durması için uyarıldı ama durmadı. Milyonlarca insanın izlediği düzinelerce kameranın önünde tutuklandı. Hapishanede meydan okuyan ve daima esprili bir tavır sergiledi. Üç yıl boyunca onu hücre hapsinde tuttular, avukatlarına erişimini kestiler. Bu da yetmezmiş gibi avukatlarını da tutukladılar, ona ve takipçilerine ceza üstüne ceza yağdırdılar. Kuzey Kutbu’nda cezasını çekmesi için dünyanın en büyük ülkesinin ta öbür ucuna gönderdiler ve yine de mahkemede videoda göründüğünde onu tutuklayanlara güldü. Yıllar geçtikçe, dünyanın en acımasız devletlerinden birinin gücüne ve dünyanın en acımasız adamlarından birinin intikamına karşı koydu. Sözü, onlardan daha uzun yaşayacağı ve “Geleceğin Güzel Rusya”sı dediği şeye liderlik edeceğiydi. Cuma günü onu öldürdüler. Kırk yedi yaşındaydı.
Ölüm haberinin duyulmasından saatler sonra dul eşi Yulia Navalnaya Münih Güvenlik Konferansında bir konuşma yaptı:
“Rusya’da sadece devlet kontrolündeki kaynaklardan aldığımız bu korkunç habere inanıp inanmayacağımı bilemiyorum. Hepinizin bildiği gibi, uzun yıllardır Putin ve hükümetine inanamıyoruz. Her zaman yalan söylüyorlar. Ama eğer bu doğruysa, Putin’in ve etrafındaki herkesin, arkadaşlarının ve hükümetinin, ülkemize, aileme ve eşime yaptıklarından sorumlu tutulacaklarını bilmelerini istiyorum. Hesaplaşma günü çok yakında gelecektir.”
Rusya’da Vladimir Putin Ural bölgesinde yer alan Çelyabinsk’teki bir sanayi bölgesini ziyaret ediyordu. Putin, fabrika gibi görünen bir yerde Rusya Devlet Başkanı’ndan güvenli bir mesafede oturan personel ve öğrencilerden sorular aldı. Putin, alışılmadık derecede iyi bir ruh hali içinde görünüyordu. Dinleyicilerle şakalaştı ve flört etti. Ukrayna’daki savaşa karşılık olarak Batı’nın uyguladığı yaptırımların Rusya’daki sanayi üretimini arttırdığını söyleyerek övündü. Yıllardır kamuoyu önünde bu kadar neşeli görünmemişti.
Rusya tam bir ay sonra seçim olarak adlandırdığı bir ritüel düzenleyecek. Medyayı ve sözde seçim kurumlarını tamamen kontrol eden Putin’e karşı gerçek bir alternatif olmadığı için, mevcut Rusya Devlet Başkanı altı yıllık bir dönem için daha taç giyecek ve iktidardaki süresini otuz bir yıla çıkaracak. Navalny altı yıl önce Putin’e karşı aday olmaya çalışmış ancak hileli sistem onu durdurmuştu. İsmi yayın organlarından yasaklandı. Yine de sistem onu dışladığında ve daha sonra hapse attığında bile, Navalny, Putin’in en güçlü rakibi olmaya devam etti.
Putin, Navalny’nin Rusları harekete geçirme becerisini ancak kıskanabilirdi. Temmuz 2013’te, Putin’in üçüncü resmi başkanlık döneminin başlangıcına eşlik eden siyasi baskılar yoğunlaşırken, taşra kenti Kirov’daki bir mahkeme Navalny’yi uydurma zimmete para geçirme suçlamasıyla beş yıl hapse mahkûm etti. O akşam binlerce kişi tutuklanma riskini göze alarak Moskova’da nadir görülen spontane bir protesto için sokaklara döküldü. Ertesi sabah Navalny, yerleşik yasal prosedür ihlal edilerek hapishaneden apar topar serbest bırakıldı. Putin uzun zamandır kitlesel protestolardan korkuyordu. Şimdi ise, varlığı bile insanların kendi korkularının üstesinden gelmesini sağlayacak gibi görünen Navalny’den de aynı derecede korkmak zorunda.
Amerikalı analistlerin belirttiği üzere Navalny’nin öldürülmesini Putin’in zayıflığının bir işareti olarak görmek cazip gelebilir. Ancak bir diktatörün korktuğu şeyi yok etme becerisi, tıpkı saldıracağı zamanı seçme becerisi gibi, iktidarının bir ölçütüdür. Putin kendi geleceği konusunda iyimser görünüyor. Ona göre Donald Trump bir sonraki ABD Başkanı olmaya ve Putin’i Ukrayna ve ötesinde serbest bırakmaya hazırlanıyor. ABD Başkanlık seçimlerinden önce bile Ukrayna’ya Amerikan yardımı durmuş durumda ve Ukrayna Ordusu asker sıkıntısı çekiyor ve bir ikmal krizinin eşiğinde. Geçtiğimiz hafta Putin, Tucker Carlson’a bir röportaj vererek milyonlarca Amerikalıya ders verdi.
Röportajın sonunda Carlson Putin’e Rusya’da casusluk suçlamasıyla tutuklu bulunan Wall Street Journal muhabiri Evan Gershkovich’i serbest bırakıp bırakmayacağını sordu. Putin, Gershkovich’in “vatanseverlik duygularıyla Avrupa başkentlerinden birindeki bir başıbozuğu ortadan kaldıran bir şahısla” takas edilebileceğini öne sürdü. Bu, muhtemelen Batı’da yakalanıp mahkûm edilen tek Rus suikastçı olan Vadim Krasikov’a bir göndermeydi; kendisi Almanya’da tutuluyor.
Röportajın yayınlanmasından bir hafta sonra Rusya, bir Rus hapishanesinde bir insanın başına neler gelebileceğini dünyaya göstermiş oldu. Navalny’nin Münih Zirvesi’nin ilk gününde öldürülmüş olması da önemli. Putin 2007 yılında bu toplantıyı Batı’ya karşı açacağı savaşı ilan etmek için bir sahne olarak seçmişti. Şimdi, bu savaş tüm hızıyla devam ederken, Putin toplantıdan çıkarıldı ama rejiminin eylemleri -rejimi tarafından işlenen cinayetler- oturumlara hâkim durumda.
Rus cezaevi yetkilileri Navalny’nin günlük yürüyüşünden döndükten sonra fenalaştığını, bilincini kaybettiğini ve hayata döndürülemediğini söyledi. Ölümünü akciğer embolisine bağladılar. Mahkum hakları aktivisti ve Rusya’nın cezaevi sisteminin sivil gözetim organının eski bir üyesi olan Anna Karetnikova, cezaevi yetkililerinin rutin olarak emboliyi genel bir terim olarak kullandığını söyledi.
Radio Liberty’nin Rusya Servisi’nde çalışan gazeteci Sergey Nemalevich, ölümün görünürdeki zamanlamasının Navalny’nin hücre hapsindeki programıyla ilgili son açıklamasıyla uyuşmadığını fark etti: Navalny günlük yürüyüşünün sabah altı buçukta gerçekleştiğini söylemişti, ancak cezaevi yetkilileri öldüğü gün hücresine öğleden sonra döndüğünü iddia etti. Nemalevich, Navalny’nin, yetkililerin hapishaneye yirmi iki millik mesafeyi sadece yedi dakikada kat ettiğini söylediği ambulans çağrılıp öldüğü ilan edilmeden çok önce öldüğünü öne sürdü.
Hukuk eğitimi alan Navalny, iki binli yılların başında siyasette aktif rol almaya başladı ve 2010 yılı civarında kamusal bir figür olarak ortaya çıktı. İlk siyaseti etno-milliyetçi, zaman zaman açıkça yabancı düşmanı ve özgürlükçüydü. Silah hakkını ve göçmenlere yönelik baskıları savunuyordu. Ancak gündemini ve siyasi sesini yolsuzluğu belgelemekte bulmuştu.
Rusya’da bile vatandaşların devlet parasının harcanma şekli üzerinde kontrol sahibi olabileceği ve olması gerektiği önermesine dayanan bir hareket inşa etti. Takip eden yıllarda etno-milliyetçilikten sivil milliyetçiliğe, özgürlükçülükten sosyal demokratlığa evrildi. Yeni diller öğrendi, durmadan okudu ve yeni fikirleri programına dahil etti. Giderek sadece siyasi güce değil, sosyal refaha da odaklandı. Geçtiğimiz üç yıl boyunca, siyasi görüşlerini açıklamak için sonu gelmeyen bir dizi mahkeme duruşmasının sağladığı kürsüyü kullandı. Mahkeme salonunda 20 Şubat 2021 tarihinde yaptığı bir konuşmada, daha iyi bir sağlık sistemi ve daha adil bir servet dağılımına sahip bir ülke vizyonunun ana hatlarını çizdi. Siyasi hareketinin sloganını “Rusya özgür olacak” yerine “Rusya mutlu olacak” olarak değiştirmeyi önerdi. Giderek zayıflasa ve mahkemeye izleyicilerinden cam, ızgara ve binlerce kilometre ile ayrılmış bir video ekranından çıkmak zorunda kalsa bile bu umut dolu gündemi savunmaya devam etti.
Navalny’nin kamuoyu önündeki sesi alaycı olmaksızın ironi yüklüdür. Soruşturmalarının hedeflerini büyük yatları, küçük egoları ve şaşırtıcı derecede kötü zevkleri olan gülünç adamlar olarak görüyordu. Bu kişilerin suiistimallerini ciddiye alıyor ve onları küçümsüyordu. Bu onun karizmasının yarısıydı. Diğer yarısı ise aşk hikayesiydi. Görünüşe göre dünyadaki her şeyden çok Yulia’yı etkilemek istiyordu. Mahkeme salonunda bir küpün içine hapsedildiğinde, ellerini kalp şekline getirerek ona işaret ediyordu. Hapishaneden aşk notları gönderdi ve bunlar sosyal medyada onun için paylaşıldı. Geçen Temmuz ayındaki doğum gününde şunları paylaştı:
“Biliyorsun Yulia, tanışmamızın hikâyesini yazmak için birkaç girişimde bulundum.
Ama her seferinde birkaç cümle yazdıktan sonra dehşet içinde durdum ve devam edemedim.
Bunun gerçekleşmemiş olmasından dehşete düştüm. Yani, bu bir tesadüftü. Ben başka yöne bakabilirdim, sen başka yöne dönebilirdin. Hayatımın gidişatını belirleyen o bir saniye farklı sonuçlanabilirdi. Her şey farklı olabilirdi.
Muhtemelen dünyadaki en üzgün insan ben olurdum.
O zamanlar birbirimize bakmış olmamız ve şimdi başımı sallayıp bu düşünceleri uzaklaştırabilmem, alnımı ovuşturup “Vay be, ne tuhaf bir kabustu” diyebilmem ne kadar harika”.
Kremlin’in Navalny’yi ortadan kaldırma girişimi başarısız olduktan bir yıl sonra Putin bir rehine aldı: Alexey’in kardeşi Oleg uydurma suçlamalarla hapse atıldı. Bu eski ve güvenilir bir taktikti. Yandaşları, Oleg’in parmaklıklar ardında olmasıyla Alexey’nin kardeşini güvende tutmak için siyasi faaliyetlerini durduracağını varsaydılar. Ama kardeşler devam etmek için bir anlaşma yaptılar. Alexey, yolsuzluğu belgelemenin çok ötesine geçen geniş kapsamlı bir organizasyon kurdu. Moskova belediye başkanlığına adaylığını koydu. Seçimler diye bir şey gerçekten var olmuş olsaydı, bir Başkanlık yarışını mümkün kılabilecek bir siyasi ofis ağı oluşturmuştu. Gazetecilerin onun ipuçlarını takip etmemesinden ya da kendi soruşturmalarını yürütmemesinden dolayı hayal kırıklığına uğradı ve kendi medyasını kurdu: YouTube programları ve Telegram kanalları aracılığıyla grubunun soruşturmalarının sonuçlarını kamuoyuna duyurdu. Navalny’nin çalışmaları, birçoğu sürgünde çalışmaya devam eden ve sadece suç teşkil eden varlıkları değil, aynı zamanda savaş suçlarını ve Rus suikastçıların yurtiçi ve yurtdışındaki faaliyetlerini de belgeleyen bağımsız Rus araştırmacı medya neslini de beraberinde getirdi.
Devlet, Navalny’yi taciz etti, ev hapsine aldı, örgütü ofislerinden çıkardı, bazı aktivistleri hapse attı ve geri kalanları sürgüne zorladı, onları “aşırılık yanlısı” ilan etti ve gruba küçük bir miktar bile bağışta bulunan insanların peşine düştü. Ardından Ağustos 2020’de F.S.B. Navalny’yi kimyasal bir silah olan Novichok ile zehirledi. Bir uçakta ölmesi gerekiyordu. Ancak pilot acil iniş yaptı, doktorlar gerekli ilk yardımı uyguladı ve Yulia süper kahraman rolünü üstlenerek yetkililere Alexey’i tedavi için Almanya’ya götürmesine izin vermeleri için baskı yaptı.
Haftalarca komada kaldıktan sonra Navalny kendine geldi ve o sırada Bellingcat’te çalışan Bulgar gazeteci Christo Grozev ile bir araya geldi.
Grozev, Navalny’nin, bazıları aynı zamanda kimyager olan bir grup F.S.B. ajanı tarafından takip edildiğini gösteren uçuş manifestolarını ortaya çıkardı.
Navalny gösterişli bir yetenek sergiledi.
Müstakbel katillerini telefonla aradı ve birinden, zehrin nereye yerleştirildiği ayrıntısıyla birlikte, kurnazca bir itiraf almayı başardı: Zehir Navalny’nin boxer şortunun kasık bölgesine yerleştirilmişti.
Bu sahne daha sonra En İyi Belgesel dalında Oscar kazanan “Navalny” filmine dahil edilecekti, ancak ondan önce Navalny bunu “Katilimi Aradım. O da itiraf etti” başlığıyla YouTube de 21 Aralık 2020’de yayımladı.
Bir ay sonra Navalny Moskova’ya geri döndü. Arkadaşları onu vazgeçirmeye çalışmışlardı. Sürgünde kalmayı ve siyaseten önemsizleşmeyi kabul etmedi. Kendisini Rusya’nın Nelson Mandela’sı olarak hayal ediyordu: Putin’in saltanatından daha uzun yaşayacak ve Başkan olacaktı. Belki de savaştığı adamların utanç duyabileceklerine ve kendisini öldürmeye çalıştıklarını tüm dünyaya ispat ettikten sonra onu öldürmeye bir daha cesaret edemeyeceklerine inanıyordu.
O ve ben yıllar boyunca Putin ve rejiminin temel doğası hakkında tartıştık: o onların “dolandırıcı ve hırsız” olduğunu söyledi; ben ise katil ve terörist olduklarını söyledim. Komadan çıktıktan sonra ona sonunda onların katil olduğuna ikna olup olmadığını sordum. “Hayır”, dedi. Onlar servetlerini korumak için öldürüyorlar. Temelde sadece açgözlüler.
Onlara fazla değer veriyordu. Aslında onlar sadece birer katildi.
Cuma günü Rusya’nın dört bir yanında insanlar Navalny’nin anısına çiçekler bıraktı. Rus totalitarizminin geçmiş kurbanları için anıtların bulunduğu birkaç şehirde, bu anıtlar hedef haline geldi. Polis ise gösterileri dağıtıyor, çiçekleri atıyor ve gazetecileri gözaltına almaya devam ediyor.
Çeviri: Hasan Ayer.