Yaşar Sökmensüer
“Tanrım onları affet…”
Affetmek, helalleşmek, yüzleşmek, hesaplaşmak birbirine yabancı, hasım kavramlar değil. Lâkin tasavvurunun geçmişin de, var olan durumun da kafesinden azade seyredebildiğini söylemek zor. Zira o yolda öyle temennilere, yakarışlara, dualara mevzu olan her şeyi beddua gibi yaşadık bu ülkede. Yaralı, arızalı psikolojilerin en zorlu ama zorunlu sınavı da böyle süreçler belki. Öyle sınavları vermeden mezun olamıyorsun.
Heyecan…
Son seçimin sonuçları, 2019 yerel seçimlerinde -her şeye rağmen- kazanılanı da unutturmuş, o tebessümü de dondurmuş. Amiyane deyimiyle bir nevi “Bi cacık olmaz” psikolojisi, seçim haritalarını yıllardır kaplayan renge teslim sarı odalara çökmüş… Heyecansız bir bekleyiş. Yine gelmeyecek bir türlü gelmemekte olan… Seçim televizyonun karşısındaki bekleyiş bile yorgun bir alışkanlık. Evde ne bir “seçim masası”, ne bir hazırlık.
Vakvak Ağacı’na adam asmaca
Çocukluğumuzdan yâdigâr bir oyunu hatırlıyorum: Adam Asmaca. Bilemediği her harfte rakibinin çizdiği darağacını, nihayetinde infazı kaybedenin cezası-kazananın zaferi yapan “çoluk çocuk” oyunu. Baktım, bugün dijital ortamda da oynuyorsun. Ağaçta sallandırılan “adalet”e de çocukluktan aşinayız. Kovboy filmleri bir yana, tarihimizde de yeri ayrı… Adıyla çizgi filmleri hatırlatan Vaka-i Vakvakiye gibi örnek olaylarımız bile var.
Linç partileri: Olduğun gibi gel…
Linç kelimesi “dar”, doğrudan sözlük anlamıyla vardı çocukluğumda. Hafızama miras kalmış, eklenmiş görselleri de öyle… Öyle demesi insanlık için korkunç ama “Bildik linç işte!”. Bugün “toplumsal linç”in araçları da, arenası, hatta “güruh”u da daha farklı. Mecazen de olsa anlamı geniş. Lâkin ölümle noktalanmasa da ölümcül, taşla, sopayla olmasa da infazıyla linç bazen.
İstemem, eksik olsun…
Tarihe geçen bazı insanlar tarihte esâmesi bile okumayanlardan alıyor bazen tüm “nâm”ını, sıfatını, adını… Onu bize öyle tanıştırıyorlar, biz de “memnun” oluyoruz. Koca bir hayatın, tarihin skeci “Deli” İbrahim’den, “Sen de mi” Brütüs’ten, “Baltacı Mehmet’in Katerinası”ndan ibaret bazen o sahnede. Boyu posu, saçı-başı, kolu-bacağı bile yeter. Tarihe geçen o özellik bir burun bile olabilir mesela. O da burnunu diker, bakar dünyanın hâline… “İstemem, eksik olsun” der.
“Bağımsız Teksas”ın Korucuları
Çocukluğumuzun çizgi roman serilerinden “Teksas” Amerika’nın bağımsızlık mücadelesinin kahramanlarını anlatıyordu. O tarihte savaş “Kırmızı Urbalılar”la yani İngilizlerle... Bağımsızlık henüz kazanılmamış. Ama bugün de gündeme gelen “Bağımsız Teksas”ın “belgeseli”, kahramanları, Korucuları -60 yıl geçse de- tek tek gözümün önünde, kanlı-canlı! Derin mevzu ama gireceğim.
Dört yaşıma daha girdim!
Doğum günleri geleneğiyle, felsefesiyle, yaş aldıran “hediyesi”yle derya-deniz bir mesele. Dibine vurmak da var. Gün gelip de pastan “mum alayı”na dönünce kutlamak yeni bahaneler, buluşlar gerektiriyor. Doğum tarihini günü gününe öğrenemememin yanında, saatini bilememenin derdi de bünyeye göre. “Doğum günü 29 Şubat” dersen o da ayrı mevzu.
Serbest dalış: Pekiyi, Çok iyi…
İlkokulda not sistemi de değişti,”Pekiyi”miz “Çok iyi” oldu epeydir. “Orta, Zayıf” da kalkmış; yeni sistemin Ortası -bize- “Yeterli”, beteri “Geliştirilmeli”… Kırıcı olmayan söylemiyle biteviye “Gelişmekte Olan Ülkeler”e biçilmiş kaftan. Milli Eğitim’de de sonsuz imar izniyle biteviye inşaat var zaten. Çok katlı, ruhsatı “daima daima daima” hazır. İnsan kendini o inşaatın duvarlarındaki bir tuğla gibi hissediyor. Genç fidanlarken Pink Floyd’un “Duvar”da yankılanan nidâsı öyle de sar(s)mıştı bizi: “Hey, öğretmen, çocukları rahat, bi’ serbest bırak!”
Çıngıraklı yalanlar, vasıfsız palavracılar
Erzurumlu ünlü palavracı Tey(y)o Pehlivan’ın harika hikâyeleri tarih artık. “Palavra” hikâye anlatıcılarının, mübalağa mizahının, o zengin kültürün dilinde kazandığı vasfını, şiştikçe şişen “vasıfsız yalancılık”ın tombul koynunda yitirdi maalesef. Çıngıraklı yalanları koynunda da beslemişsin… Her an duyuyor, görüyorsun da zehri cirminden de, cürmünden de fazla.
Altı da bir üstü de bir ise yerin…
Bir yılın ardından deprem, istatistikler, sayısal skandallar… Hayatını kaybedenlerin sayısı bir yerden sonra çakılı kalmış. Oysa enkaz kaldırma çalışmaları bile sürüyor. “Faydalı” sayılar ise ilk günden küsuratıyla uyduruluyor: “Yıkılan binaların yüzde 98’i eski, 1999 öncesinden…” Yani “Bizden önce”. Yetkililerin sayıyı boş verip daha “ilk gün” külliyen ve cümleten yaptığı açıklamalar da ortada: “Her yer kontrol altında, ulaşılamayan yer yok.” Memleket de zaten sabit: “Yüzde 99.5’u Müslüman olan ülke”.
Keşke…
Antakyalı Meryem Nene ölen kocasının ardından Arapça ağıt yakıyor: “Ey yer, yarıl da yut beni!” 2005’de… Nereden bilsin o deyimin 18 yıl sonra gerçek olabileceğini. Görmüyor 6 Şubat depremini. Neredeyse bir “İyi ki…” geçiyor içimden. 2017’de, 91 yaşında ölmeden birkaç gün önce bir ömür yaşadığı evinin avlusuna bakıp “Bu avluya daha bakabilecek olanlara ne mutlu!” demiş. Depremde o ev de yerle bir. Eğer yaşasaydı, görseydi koskoca bir ömrün elde kalan harabesini… Yüreği yarılır, duyulurdu o feryadı yine.
Sahibinden az kullanılmış kedi
“Bir yaşında ev kedisi ücretsiz sahiplendirilecektir”. İlanın altındaki mesajlara bakınca bir sürprizle karşılaştım. “Ücretsizmiş” ama kedi mâliki kedisine yaptığı “masraf”ı ve kediciğin eşyalarının parasını alacakmış. Bir yanıyla “normal”; araba satanlar da yaptıkları ekstra masrafın, ilave aksesuarların parasını isteyebiliyor. Ama “sahibinden az kullanılmış” da olsa bana biraz pahalı geldi doğrusu.
Mehtaplı gecelerde…
Aya “sert iniş” yapmak yahut ayı roketle vurmak, hatta “Aya Seyahat” tam 104 yıllık bir fikir. Lâkin bugün bile bazı hâlleri beni -hayretle- dumura uğratıyor. Mesela aya giden astronotumuzla attığımız ilk adımın, o adımı ayda 55 yıl önce atan insanlık için çok büyük olup da, şimdi öyle sayılmamasını anlıyorum elbette. Ama kalkıp 55 milyon dolara “ay yolcusu” olmanın bizim için “büyük” adım olmasına dumru aklımı erdiremiyorum. Biz dünyalı değil miyiz?
Şeytan “Eline sağlık”da gizli
Atılan-yenilen yumruklarla dolu haberler. Çoğu vaka-i âdiyeden, hatta âdetten. Manşetlere çıkması gazeteciliğin 5N1K formülündeki payına da bağlı. “Haber değeri”nin cârî olmasına… Kim atmış, nerede, kime atmış öncelikle önemli. Damat düğünde geline, beden hocası tâziyede bakana, başkan maçta hakeme atarsa manşetlik mesela. Haberin toplumsal değerini, geçer akçe olduğunu öncü birliklerin “Eline sağlık” korosuyla da hissediyorsun.
“Artık gece olmayacak”
“Göz”ün iktidarında, iktidarın -her şeye kadîr- gözüyle yaşamak-ölmek… “Artık gece olmayacak. Kameralar geceyi gündüz yapıyor. Artık mesafe olmayacak. Hiçbir şey uzak ya da yakın olmayacak. Artık sığınaklar, kuytular olmayacak. Saklanacak, kaçacak hiçbir yer kalmayacak. Siluetleri ayırt edeceğiz. Ama yüzlerini göremeyeceğiz. Yakında insan sıcaklığı, tüm insani sıcaklık da yok olacak ve (termal) kameralara karşı bile görünmez olacaklar”.
Yeni Yıl ve üst üste binen görüntüler
Ekranlarda hep üst üste binen görüntüler… Yine, öylece bekliyoruz Yılbaşı ekranlarını: “Eğlenelim gel gülüm /Önümüzde bak ölüm”. Coşkuyla, hep birlikte geriye sayılan 2023’ün son saniyelerinde hayattan “fukara” adresler yine kar altında. Gencecik ölümlerle iyice harabe, fukara… Bu sene de Yeni Yıl dilekleri, bez parçaları, yani fukara kurdeleler bağlanacak ekranlara. De ki kefen bezinden… Umutlar da yorulur, yaşlanır, ağıtlar “Yılbaşı dilekleri”nin arasına karışır, dileklerin bile mahcubiyetten yüzü kızarır bu ülkede. Utanır…
Cezasızlık, pişkinlik, vesaire…
“Hiçbir şey olmamış gibi elini kolunu sallaya dolaşmak”… Bir deyimden bestelenen bu cümle nicedir dolaşıyor “her şey”le boğuşan asabi zihnimde. Güncellendi zira. Ekranlarda ne görsem bu cümle kalıbı sallantıdaki sükûnetime omuz atmak için pusuda. Yanında arkadaşlarını da getiriyor: Cezasızlık, pişkinlik, utanmazlık, kibir, küstahlık, vicdansızlık, onlarcası… Toplu paket; birini aldın mı üçü beşi bedava.
“Örnek çocuk” olmamak…
“Ben kimsenin ‘örnek çocuğu’ olmayı kabullenmiyorum, reddediyorum”. Düşündüğünde ne büyük başkaldırı… Hele ki ebeveynlerin, “büyükler”in sadece hayatlarına değil hayallerine bile koyduğu ambargoya çocukluğunda direndiğinde. “Zor çocuk” da diyorlar onlara. Yetiştirilmesi, ehlileştirilmesi zor… “İradeli çocuk” diyen de var. Onları “Hayalperestler” diye adlandıranlar da…
“Çocuklar öldürülmesin, şeker de yiyebilsinler“
Filistin’deki bebekler, çocuklar bildiğimiz anlamda büyümüyor, yetişmiyor. Onlar ruhuyla, bedeniyle, sağlığı, beslenmesi, yaşadıkları ağır travmalarla “ölü çocuklar”. Nâzım Hikmet’ten mülhem “büyümez ölü çocuklar”. Oradaki insani yardım teşkilatlarının yetkilileri, medya aynı cümlede buluşuyor: “Çocukları savaş öldürmezse açlık öldürür.”
Oysa yaşıyoruz hepimiz
Fotoğraflar anların kareleri, dizileri, albümleri… Bir araya geldiklerinde hayatın kabataslak, atlaya zıplaya özeti sanıyorsun. Oysa zaman o karede dursa (donsa) da, çabuk öğreniyor insan mutluluğun bir durak değil uğrak noktası, ânı olduğunu… Tebessümün uçuculuğunu, konmasının/kondurulmasının zorluğunu da biliyor. O nedenle fotoğraflar da, “fotoğraf insanları” da yaman mesele. Durduk yere ölümü de hatırlatabiliıyor.
Okunuşuyla fenomen: Fena-mena…
Lisede lisandan çok telaffuzu belletmeyi seven hocamızın “fena-mena” nağmesiyle okuduğu “phenomenon”, melodisi, şamatasıyla mahallenin diline de anında yerleşmişti. Enteresan, komik, şifreli, ince bir durum mu oldu… Aynen hocanın telaffuzuyla “fena-mena”. Bugünler için de tam isabet. Türkçe'de de o kelime dümdüz değil aynen öyle, aslı astarıyla okunmalı bence. Kelimelerin, hatta meselelerin “yazıldığı gibi okunması” her zaman hayırlara vesile değil. Resmi Tarih, ondan resmi olmasın medya misal.
Adaletin kapıları: “Altı kapı”ya alınmak
Adam derdini anlatmak için “kanunun dev kapısı”nın önünde yıllarca bekler. Sonra aklına onca yıl hiç gelmeyen bir soruyu yöneltir “kapıcı”ya: “Herkes bu kapıdan içeri girmek ister. Öyleyken bunca yıl neden bu kapıdan girmek isteyen benden başka kimse olmadı?” Kapıcı artık kulakları da duymayan adama bağırır: “Senden başka kimse bu kapıdan giremezdi. Çünkü bu kapı sadece senin içindi, gideyim de kapatayım bari.”
Dağların arasındaki yankı vadisi
Aklıselimle zevkiselim farklı iki kelime… İşleyişi de öyle. Zevkiselimin temelleri daha belirgin, “Aklın yolu bir!” görünen aklıselimden daha karışık işlediği söylenebilir. Ona dayalı değerlendirmeler, “zevk sahibi”ni, beğenilerini -daha doğrudan- akla getiriyor sanki. Özellikle müzik, rüştünü ille de zevkiselim nezdinde kanıtlaması gerekmeyen, o yüksek katta hakkının da yendiğini düşündüğüm bir mesele. “Marş” kadrosuna atanan, etiketlenen şarkılar, türküler de öyle bazen.
“Bu genç kız artist olmak istiyor”
Öyle filmlerin finali hep, son karesinde, eğreti kadrajında sallanan/titreyen solgun bir “SON” yazısı yerine, Attilâ İlhan’ın o “vahim” şiiriyle geliyor sanki: “korkular su mudur süzülür parmaklarından /camlarda buğulanır soğuktan yalnızlığı /içinde bir ürperme eski yanılgılardan /aynı filmin ısrarla aynı yerden başladığı /kimliğini öğreniyor her defa başkasından”…
“Yıldızların Altında” öteki olmak
Hepsini değil ama onu seviyoruz. “Madam” istediğimiz şarkıları söylüyor zira. Esnaf kovalamadıysa çağır gelsin masana… Sana o hoş edası-sedasıyla “Yıldızların Altında” sarhoş hayaller armağan etsin. O asırlık şarkıda öyle bir tarih var zaten. Seyyan Hanım’ın dilinde “Benim ‘göynüm’ sarhoştur” olan -koşar adım- güftesinde var: “Yanmam gönlüm yansa da...” Seyyan “eşit(lik)” demekmiş, o da zaten “gölgede bir salıncak”.
Sokağı(n) bağrına basan tuşlar
“Sokağın sesi” deyince mevzu kalabalık… Hoşundan nahoşuna, kızdıranından gönlünü diyar diyar sürükleyenine kadar envâi türlü. Trafiği, klaksonu, kalabalığı, gürültüsüyle “Street Sounds” sitelerinin bile milyonlarca abonesi var. Sokak müziği, “sokak çalgıcıları” ise dünya harikası. Sokakları ciğerinden gelen nefesiyle dolaşan akordeon da… Peki ya Ciguli?
“Menemen Endeksi”nden “Romantik Domates”e
“Hissedilen enflasyonda Menemen Endeksi”, endeksi sarsan “Romantik Domates”ler, “Domates Güzeli”, menemen referandumları, sınıfsal lezzetlerden “Acılı Amele Menemeni”, domates iltisaklı “cambazlar, ahlaksızlar, terbiyesizler”, “Rotten Tomatoes”lar… Kara komedi, fantastik bir film gibi görünse de bu bir ekonomi yazısı. Menemen misali: “Bazen soğanlı, bazen soğansız…”
Gökten üç elma düştü, üçü de…
Elmadaki enflasyona baktım. Verileri Ayarlama Enstitüsü TÜİK’in “veri”leriyle değil hissiyatımla ifade edeyim: “Elma yahu!..” Zira ben elmayı çocukluğumdan, bolluğundan bilirim. Bahçelere daldığımızda itibar etmezdik, kirazın, eriğin, kayısının, parmak kadar dutun yanında. Her yer elma… Misafirlikte Paşabahçe meyvelikte de en sona kalırdı. Muzun kabuğunun altında… Hüsnükabulümüzün çiçek gibi olduğu meyhanede bile masaya ilişmesi için üzerine limon sıkılıp tarçın filan boca edilirdi. Bedava, “müessesenin ikramı”.
“Faşizme Hayır” da, şiddete…
Ankara’da yaklaşık 45 yıl önce katıldığımız ilk “Faşizme Hayır” mitingi ve yürüyüşü net, ayrıntılarıyla aklımda da mesela… “Şiddete Hayır”ı ne zaman, hangi vesileyle ana slogan eyledik, haykırdık -şaşırarak- hatırlamıyorum. “Savaşa Hayır” da benzer. Tedavülden kalkmayan savaş nedeniyle çıkmıyorsun, çıkamıyorsun meydana. Bu devirde Ukrayna’nın işgaline karşı net tavır bile bazen “Hayır dersem belki demek /Belki dersem evet anla” nağmesinde üstelik.
Ey Süper Kahramanlar!
Bugün her yere zıplayan, konan “Süper Kahramanlar” parmakla gösteriliyor çocukluğumuzda. Tedavülünde ömrümüz boyunca “alıcı kuşlar gibi başımızın üstünde dönüp duran” Süpermen etkili. Lâkin “sahici” kahramanların bolluğunda bize hiç hitap etmiyor. Günlük hayatta ezik büzük, süklüm püklüm “Klark Kent” olarak yaşa… Yok geceleri bilmem ne! “Gündüz insan gece hırt” meselesi bile o “dar mânâ”da değil hayatımızda. Hem de dörtgöz; oyunlarda, maçta, kavgada, hatta “bir bakışta kız ayarlama”da “doğal” engel.