İsmail İçen

“Üç zihin problemi dediğim şey ne? Bir bilim dalına baktığımız zaman üç zihinin yan yana geldiğini ya da bir şekilde aralarında bir uyum sağlamak zorunda kalacaklarını düşünmek durumundayız. Birinci zihin dediğim şey o bilim dalının gelinen noktada, tarihsel noktada bir muhakeme çerçevesi var. Kanıksanmış, doğruluğuna yüzde yüz inanılmış olan bir zemin var. O zemini bir zihin gibi düşünmemiz mümkün. Yani sanki fizik dünyası bir zihin, bizatihi bir zihin ve bir sürü bilim adamı da o zihinin içinde dolanıyorlarmış gibi. Onun bir çerçevesi var. O çerçevenin dışına çıkmakta zorlanıyorlar insanlar baktıkları zaman hayata ve gerçekliğe. İkinci zihin…” Küçük Meseleler’in yeni bölümü şimdi Serbestiyet kanalında.

Bilim bütün gerçekliğin en dibindeki nedenselliğin peşinde. Din ise gerçekliğin en tepesindeki iradenin peşinde. Normal insan zihni için en tepeye ya da en dibe gitmeye gerek yok. O kendi çevresiyle ilgili ve orada hem iradeyi kullanıyor hem nedenselliği kullanıyor. Böyle baktığımızda bilim ve dinin insanın doğal varoluş halindeki problematiği uçlara doğru çekip teorileştiren iki alan olduğunu düşünmek mümkün ve yine bunun modern dünyada böyle olduğunu da fark etmekte yarar var. Çünkü animist dünyaya gittiğimiz zaman bunlar gene iç içe. Yani sıradan insanın sıradan bakışındaki irade ve nedensellik kullanımlarının dinselleşmesi animizm aslında.

"Şaman, insanla doğaüstü varlık arasında bağlantı kurma yeteneği olan kişi. Bunu zihninde yapıyor ve eylemle ortaya koyuyor. Aynı kişinin ağzından hem doğaüstü varlığı hem insanı duyuyoruz. Bazı hareketleri doğaüstü varlığın, bazıları insanların hareketleri oluyor. Ritüel, insan ile doğaüstünü aynı anda yan yana getiriyor. Şaman da ise bunlar aynı anda ikisi birlikte var. Şaman ikisi arasındaki farklılığı ancak sesiyle, gelgitler aracılığıyla yapıyor." Küçük Meseleler’in yeni bölümü şimdi Serbestiyet kanalında.

“Ritüellerde bilinci ekarte ederek bilinç dışına yani doğaya dönüyorsun. Doğanın içine girince Tanrı’ya da yakınlaşıyoruz. Tek Tanrılı dinlerde de, geçmişteki çok tanrılı dinlerdeki ritüellerde de yakaran günahkar insan ile Tanrı biraraya geliyor. Tanrı’nın kutsal kitabından bir şeyler okunuyor, Tanrı da bize mesaj veriyor. Ritüellerde böylece bir konuşma ortamı doğuyor. Bu açıdan ritüellerdeki iletişim, diğer Tanrı’yla ilişkiye geçme yollarından farklı olarak tek yönlü değil.” Küçük Meseleler’in yeni bölümü şimdi Serbestiyet kanalında.

“Hiçbir kutsal kitap kendi başına din üretemez. Birisinin yorumuyla dinselleşebilir. İlk yazıldığı dönemin diliyle şimdi okunduğu dönemin dili çok farklı. Metni ancak tarihselleştirerek anlayabiliriz. Ama tarihselleştirdiğinde de dini vasfı azalacaktır. Böylece din sosyolojik bir cemaat anlam dünyasına dönüşüyor. Çok uzun yüzyıllara yayılsaydı ideolojiler için de geçerli olacaktı bu. Ama ideolojiler daha kısa süreli, bize benzeyen zihinlerin ürünleri. Daha kolay anlıyoruz. Ama bütün dinlerin dindarları o dini anlamakta aciz durumda. Ama zaten dindarlık da böyle bir şey. Dindarlık yaşayan bir şey. Her dönemde biz farkında olmadan yeniden yorumlanan bir şey.” Küçük Meseleler’in yeni bölümü şimdi Serbestiyet kanalında.

İsmail İçen, Küçük Meseleler’de Etyen Mahçupyan ile insanın inanç meselesini konuşmaya devam ediyor. Bu haftanın konusu tesettür. İnsanlık tarihinde kadınlar örtünmeye ne zaman başladılar? Örtünmenin sebebi dinsel mi ekonomik mi? İbrahimi dinlerden önce de tesettür var mıydı? : “Bugün örtünme dinsel ve kültürel olsa da başlangıç öyle değildi. İbrahimi dinlerden önce de tesettür vardı. Örtünme dinsel ve kültürel kimliğini zaman içinde kazandı.” Şimdi Serbestiyet kanalında.

Kader ve kısmet deyince ikisi birbirinin devamı gibi kullanılan iki kelime. Kader deterministik bir olay. Kader diye bir şey varsa zaten kısmet yoktur. Çünkü her şey kaderin belirlediği şekildedir. Öte yandan kısmet varsa kader her an değişebilir demektir. Kader ve kısmeti birlikte kullanma nedenimiz her şeyi garantilemek için sanki. Kendi kontrolümüzde olan şeylere kısmet, kontrolümüz dışında olan durumlara kader diyoruz.

Patika bağımlılığı; bizim herhangi bir şeyi yapıyor olmaktan gelen alışkanlıklar, onun ürettiği meyiller, onun ürettiği yatkınlıklar, onun ürettiği normlar ve onun ürettiği ahlak bütünü ve bunlardan herhangi birini değiştirmemiz halinde hepsini değiştirmemiz gerektiğinden korkmamız. Patika bağımlılığı endüstride çok olan bir şey. Fabrika kuruyorsun belirli bir teknoloji üzerinden sonra yeni bir teknoloji çıkıyor, o teknolojiye geçemiyorsun. İçinde olduğumuz patikaya dışarıdan bakabilecek miyiz? Onu değiştirmeye cesaret edebilecek miyiz?

İsmail İçen bu hafta Küçük Meseleler’de Etyen Mahçupyan ile tesadüfleri konuştu: “Tesadüflerin bu dünyada bizim sandığımızdan daha önemli olduğunu teslim etmemiz gerekiyor. Belki de Tanrısal olanın da asli unsuru tesadüflerdir. Determinist bir dünyada yaşamıyoruz, tesadüf dediğimiz şey işin özü. Bunu da artık bilimsel olarak ölçebiliyoruz. İnsanların ürettiği gerçeklik de stokastik ve nonlinear. Stokastik yani herhangi bir eylem yaptığımızda tek bir sonucu yok. Bir sürü ihtimal var. O ihtimaliyetler sürekli değişiyor, o eylemi tekrar yaptığımda başka bir ihtimal olabilir. İkincisi nonlinear. Yani benim bir eylemimin seni nasıl etkilediği sorusunun cevabı; benim bu noktaya nasıl geldiğimle, senin o noktaya nasıl geldiğin belirliyor bunu. Senin şu ana kadarki bütün hayatın ve benim şu ana kadar ki bütün hayatım benim seni nasıl etkilediğimi belirliyor.” Küçük Meseleler şimdi yayında.

İsmail İçen, bu hafta Küçük Meseleler’de Etyen Mahçupyan ile sünnet uygulamasını konuşuyor: “Kendi aczini kabul ederek başlıyorsun ve Tanrı’ya sığınıyorsun. Üç tür sığınma biçimi var. Birincisi dua. Ondan medet umuyorsun. İkincisi feragat. Kendini kısıtlatarak Tanrı’ya kendini beğendirmeye çalışıyorsun. Üçüncüsü kurban. Bu Tanrı ile kurulan zihniyet anlamında oportünist bir ilişki. Onun için bir şey yaparak onu mutlu etmeye çalışmak istiyorsun. Sünnet, kurban birbirine hiç benzemeyen toplumlarda görünen uygulamalar.” Küçük Meseleler şimdi Serbestiyet kanalında.

Etyen Mahçupyan’la Küçük Meseleler’in yeni bölümünde konu Tanrılar: “Atalar olmasaydı Tanrı’ya gitmeyebilirdi insan zihni. İnsanlar ölüyor, bir daha ortalıkta yoklar. Atalar ölünce yok mu oluyor yoksa ruhları etrafta dolaşıyorlar mı? Bize işaretler gönderiyorlar mı? En önemlisi rüya. Rüyalarımız nasıl olabiliyor? Ben uyuyorum fiziksel olarak? Demek ki benim öyle bir parçam var ki benden ayrılıyor uyurken ve başka işler yapıyorlar. Benim ruhum bunu yapıyorsa, atalarımızın ruhu da yaşıyordur. Atalarımızı kızdırmamak diye bir mevhum ortaya çıkıyor. Atalarımız gibi yaşamazsak bize kızıyorlar. İş bununla da bitmiyor, peki doğanın, hayvanların da ruhu var mı? Onların ruhu olduğunu biliyoruz. Nehirler, dağlar hepsinin ruhu var. Bir ruhlar hiyerarşisi ortaya çıkıyor. Ahlak ne kadar kendi aramızdaki demokratik ilişkiyse Tanrılardan uzaklaşıyor, ne kadar aterkilliğe yakınsa o kadar Tanrılara yaklaşıyor.”

Küçük Meseleler’de bu hafta Etyen Mahçupyan ve İsmail İçen inancı konuşuyor: “Canlılarda bilincin ileri bir aşaması sadece insanlarda var: zaman algısı. Zaman algısı, gelecek algısıyla kuşkular ortaya çıkıyor. Kuşku adaptasyonumuzu bozuyor. Hayatta kalmanız lazım. Sizin sınırlarınız bir yerde bitiyor. Gelecekle ilgili sağlam bir öngörüde bulunmanız mümkün değil. Yani bilinç oraya çıktığı için gelecek endişesi ortaya çıkıyor, o endişelere cevap vermek için de bizi aşan bir takım işaretlere bakmaya, güçlere dayanmaya çalışıyoruz. İnançların kökleri bu. Bu zihinsel bir ihtiyaç. Yoksa din üzerimize boca edilen bir şey değil. Dinler kainatı, ölümü anlayacağımız bir bağlam veriyor. Din gibi bilim de bir hikaye anlatıyor.”

Küçük Meseleler’de İsmail İçen bu hafta Etyen Mahçupyan’a neden laikleri çok eleştirdiğini sordu: “Laikliği toplumu çoğullaştırıcı ve özgürleştirici bir unsur gibi değil bir cemaatin kimliksel özelliği gibi düşünürseniz o zaman laikliği boğarsınız. O zaman laiklik, laiklik olmaktan çıkar bir baskı aracına dönüşür. Türkiye’de de öyle oldu. Benim gibi insanlar da 70’lerden beri bunun karşısında oldu. Ben laik kesimden geldiğim için laik kesimin siyaseten doğru davranmasını istiyorum. Çünkü oraya aitim. O yüzden de orayı daha çok eleştiriyorum. İnsan sevdiğini eleştirir.”

İsmail İçen’in hazırladığı Küçük Meseleler’de Etyen Mahçupyan bu hafta: “Laik kesim Türkiye’yi yönetmeyi hak etmiyor. Birtakım vasıflara sahip, potansiyeli var. Ama bunu hak edecek siyasi ideolojik, zihniyetsel duruşu sergilemiyor. Ötekiyle beraber bir bütün olma idealinden çok uzak, çok egoist. Bu kadar bencil bir yaklaşımla, hele sizin dışınızdaki insanlar çoğunlukken, “Türkiye bizim istediğimiz gibi yönetilsin” demek kibrin üst noktası. O yüzden laik kesimin Türkiye’yi yönetme meşruiyetine sahip olamayacağını ve hiçbir zaman da kazanamayacağını düşünüyorum. Eğer bir şey olacaksa bu daha melezleşen bir dünyada olabilir.” Küçük Meseleler şimdi yayında.

Berkun Oya’nın yazıp yönettiği Netflix dizisi ‘Kuvvetli Bir Alkış’ ı izleyince içime sular serpildi, bir rahatlama geldi bana. Kendi kendime dedim ki; Ey yapay zeka buna benzer bir eser çıkart da görelim aklını fikrini. Tabii ‘Kızıl Goncalar’ gibi bir dizi yazabilirsin, ‘İnci Taneleri’ ni yazman için üç sene de gerekmiyor, ama yaz bakalım ‘Kuvvetli Bir Alkış’ gibi bir dizi. Yazamazsın daha çok var ona. Evet sen de bile isteye saçmalayabilirsin, ama bu kadar tatlı bu kadar güzel saçmalayabilmen için o alınganlıklarla ve hassasiyetlerle dolu mayın tarlası gibi kültürel sınırlarda kimseyi incitmeden dolaşabilmen için çok zamana ihtiyacın var sevgili AI.

“Liberalizm sandığı büyük ilerleme olarak gösteriyor ama bu aslında konuşarak, tartışarak karar almayı, demokratça bir hayatı beceremediğin için mecbur kaldığın bir yöntem. O yöntemi benimseyince oradan ne çıkacağını garanti edemezsin. Modern dünyanın entelektüelleri hiçbir meşruiyetleri olmamasına rağmen beğenmedikleri çoğunluğun kararlarını engellemeye çalışıyorlar. Trump örneğindeki gibi. Böyle yapınca da modernliğin ikinci ayağı olan otoriterliğe, faşizanlığa savruluyor. Liberalizmle elde edemediğin bir şey olunca hızla faşistleşebiliyorsun. Zizek’in tezleri o yüzden gülünç.”

Küçük Meseleler’de bu hafta İsmail İçen, Etyen Mahçupyan ile zihnin gelişimi ve bilimselliğe yatkınlığını konuştu: “Bilincimiz geliştikçe doğaüstünü normalleştiriyoruz. Dolayısıyla bilimden uzaklaşıyoruz. Bu yüzden bilim yapmak için özel çaba göstermemiz gerekiyor. Ama üç yaşındaki insan henüz bilinci gelişmediği için refleks olarak tamamen kendi dürtülerinin ürettiği nesnel gerçeklik üzerinden hareket ediyor. Onun için doğaüstünün bir anlamı yok. Bu yüzde daha bilimsel ama bu bilimselliği bilinçli bir bilimsellik değil."

İsmail İçen, Küçük Meseleler’de bu hafta Etyen Mahçupyan’la vasatlığı konuştu: “Türkiye ve dünyanın meselesi; vasatlığın artması. Ahlaki ve zihinsel normların, devletin vasatlığı koruması. Türkiye’de çeşitli dönemlerde entelektüel oranın farklı olduğunu düşünüyorum. 70’lerde çok yüksekti. O günleri hatırlıyorum, entelektüel ortam çok zengindi, ne diyor diye merak ettiğim insan sayısı çok fazlaydı.” Şimdi, Serbestiyet kanalında yayında.

Küçük Meseleler’de bu hafta İsmail İçen, Etyen Mahçupyan ile bırakıp gitme özgürlüğünü konuştu: “En önemli özgürlük bırakıp gitme özgürlüğü. Emirlere itaat etmeme özgürlüğümüz yoksa yapabileceğimiz şey bırakıp gitmek. Bırakıp gitme özgürlüğümüz çok önemli. Bu açıdan beyin göçünü çok olumlu görüyorum. Eğer o çocuklar gitmeseydi onların yeteneklerini öldürecektik.”

İsmail İçen, Küçük Meseleler’de bu hafta Etyen Mahçupyan’a “Siz liberal misiniz?” diye sordu: Özgürlüklerden yana olan, eşitlikten yana olan herkese liberal diyorlar. Bu bizim dünyamızda böyle otoriterlik karşısındaki bir pozisyon olarak böyle. Yoksa liberalizm kendisi sıkıntılı bir ideoloji.” Küçük Meseleler şimdi Serbestiyet kanalında yayında.

İsmail İçen, bu hafta Küçük Meseleler’de Etyen Mahçupyan’la animist dünyayı konuşuyor: “Doğayla ilişkileri açısından eski toplumlar bizden daha demokrat. Animist dünyada doğa diye bir kavram yok. Doğa içinde diğer hayvanlarla eşit yaşadıkları bir yer." Küçük Meseleler şimdi Serbestiyet kanalında yayında.

Bu hafta Küçük Meseleler’de Etyen Mahçupyan, Suudi Arabistan’daki futbol krizini yorumluyor. Fenerbahçe’nin sahaya pankart yaparak çıkmak istediği ve Suudi yetkilerin izin vermediği Mustafa Kemal’in “Yurtta sulh cihanda sulh” sözü ne anlama geliyor? Ve neden Türkiye’de artık çok da kullanılmıyor? Etyen Mahçupyan ile Küçük Meseleler şimdi Serbestiyet kanalında

Etyen Mahçupyan bu hafta Küçük Meseleler'de “Teğmen Cuntası” olayını yorumluyor. Kemalizm üzerine konuşurken Atatürk’ün bir “yabancı kral” olarak değerlendirebileceğini söylüyor. Şimdi Serbestiyet kanalında yayında.

"Bir kere dünyaya geliyorsun, 70-80 sene yaşıyorsun, çok tanımlanmış bir düzende yaşıyorsun. Bence mutluluk bunla gelmeyecek. Futbolun en önemli özelliği az sayıda sayı olduğu için zayıf takımın da galip gelme ihtimali. Bu belirsizlik futbolu heyecanlı yapıyor. İnsanlığın koruması gereken şey belirsizlik. Belirsizlik bize heyecan veren bir şey. Belirsizlik ve onunla çıkma kapasitemiz hayata anlam veriyor. Hiçbir yapay zeka buna cevap veremez.”

Serbestiyet’in her Pazar sabahı yayınlanacak yeni söyleşi serisi Etyen Mahçupyan’la Küçük Meseleler’in ilk bölümü Serbestiyet kanalında yayında: “İnsanlara zorla bir şey yaptırılmak istenmiyor. Muhalefetin en belki de atladığı şey buydu. Ama bence iktidar öyle bakmıyor. İktidar rızaya dayalı bir anlayışa sahip. Böyle bir sistem oturtmak istiyor. Ee onun için de bir tür rasyonelleşmen şart. İktidarın kendi içindeki değişim süreci öngörülebilir bir değişim süreciydi. Muhalefet daha da zor durumda kaldı”

Etyen Mahçupyan’la İnsanı Anlamak serisinin yeni bölümü yayında: 14 Mayıs seçimi bir zihniyet seçimi olabilir mi? Altılı Masa hangi ortak zihniyete sahip? Altılı Masa’ya bir gözlemci olarak katılabilseydik oradaki gerçek zihniyeti görebilir miydik? Masadaki demokratlar kimler?

Zamanımızın en büyük dertlerinden biri sizce de yeterince serin olamamak değil mi? İnsanlara, olaylara, fikirlere bir mesafeden bakamıyoruz. Serin ve soğukkanlı olabileceğimiz bir yaklaşımdan sözediyorum. Çok yaklaşmayan bir yaklaşım. Bir şeyler düşünürken, değerlendirirken ara ara kendi bilincimize bile koyabileceğimiz bir mesafe bu.

“Cici” filminin eleştirilerine baktım biraz. En sık söylenen şey “hikâye bütünlüğü.” Sanki gerçek hayatlarımızda çok varmış gibi. Benim maalesef bağ kurduğum filmlere eleştiriye pek tahammülüm yok. Bu hangi travmamın izleri, çocukluk haritamda hangi tepelere veya hangi çukurlara denk geliyor kim bilir. Neyse diyorum sonra, isteyen istediği gibi anlatsın neden beğenmediğini, neden olmadığını falan. Ben “Cici”den neden dayak yedim ve bazen de merhametle başımı okşadı film; onu anlatayım.

Harika bir film Athena. Peki bir şiir insanları isyana ve şiddete teşvik edebilir mi? Aşırı sağcılar filmi çok tehlikeli bulmuşlar Fransa’da. Bir iç savaş çağrısı olduğunu söylüyorlarmış. Sakin olamayan sağcılar ve kendine gereğinden fazla güvenen solcular. Bizim büyük liberal çaresizliğimiz.

Bir akşam oturmasında arkadaşlarımdan biri karanlık hayal gücüyle paralel evrenlerden birinde bir adamın siyasete girmek yerine futbolda kariyer yaptığını hayal ettirdi bize mesela. Ama sonra o futbolcunun emekli olup siyasete girebileceğini çünkü bunun örnekleri olduğunu söyleyerek o adamı tekrar başımıza siyasetçi olarak getirdi, önce milletvekili oldu sonra başbakan falan ve paralel evrenler kurgumuzda bile kurtulamadık. 'Her Şey Her Yerde Aynı Anda’ filmi kendi başına hikayesi olan ve fantastik film görünümlü sağlam bir aile draması. Aile filmi tavsiye ediyorum diye de anlaşılmasın, eşcinsel bir kadının annesiyle sorunları diye biraz detaylandırayım, sonra sövenler oluyor.