Mustafa Kemal, 28 Ekim 1923 gününün tamamını Meclis’te geçirmişti. Çankaya’ya gitmeye hazırlanırken, kapıda milletvekillerinden Sami ve Halit Paşa’nın kendisini beklediğini görünce onları yemeğe davet etti. Ayrıca, Kazım Özalp, İsmet Paşa ve Fethi Bey’in de akşam yemeğine gelmelerini istedi. Ruşen Eşref ve Rize milletvekili Fuat Bey de davetliler arasındaydı.
Cumhuriyet’i, Çankaya Köşkü’ndeki küçük evde ilan etmeye karar vermişti. Nutukta o geceyi şöyle anlattı: “Yemek esnasında, yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz dedim. Orada bulunan arkadaşlar, derhal fikrime katıldılar. Yemeği bıraktık. O dakikadan itibaren nasıl hareket edileceği hakkında kısa bir program yaptım. Arkadaşları vazifelendirdim. Yaptığım programın ve verdiğim talimatın uygulanışını göreceksiniz. O gece birlikte olduğumuz arkadaşlar erkenden benden ayrıldılar. Yalnız İsmet Paşa Çankaya’da kalacaktı. Latife Hanım, İsmet Paşa’nın odasını hazırlamıştı.”
İsmet Paşa ile sabaha kadar çalışıp kanun tasarısını hazırladılar
29 Ekim sabahı, saat 10’a doğru, üyeler oturuma çağrıldılar. Parti grup toplantısını Ali Fethi (Okyar), açtı. Oturum başladı. Söz alan çıkıp konuşuyordu. Mırıltılar artıyordu: “Mustafa Kemal neden Meclis’e gelmiyor? Bu konuyu ondan dinlemek istiyoruz” diyorlardı. O, diş ağrısı ve nezleyle baş etmeye çalışıyordu. Kalktı, giyindi. İstiklal madalyasını taktı. Öğleden sonra Meclis’e geldi ve kürsüye çıktı. Sorulan sorulara cevap vermek üzere meseleyi bir saat kadar gözden geçirdi, hazırlık uzayınca kızdı. “Canım arkadaşlar niçin bu kadar uzatıyorlar?“ Sonunda teklif Meclis’e sunuldu.
Akşam 18.00’de açık oturuma geçildi. Meclis’in yarıdan fazlası tatildeydi. Oturumu, İsmail Eker yönetiyordu. Reis teklifi okudu. Değişiklik önergeleri okundu. 1 numaralı madde, “Türkiye devletinin şekli cumhuriyettir”, 2. madde “Türkiye devletinin dini İslam’dır, resmi dili Türkçedir” biçiminde sunulmuştu. Anayasa encümeni adına Yunus Nadi söz istedi. TBMM’ye vücut veren gücün Türk Milleti olduğunu vurguladı. Hükümet şekli cumhuriyet olunca bu ünvana layık bir zat seçilecek, o da Reisicumhur olacaktı. Şair Mehmet Emin Yurdakul, konuşmasıyla, Meclis’i coşturdu. Anayasa değişikliği oylandı.
Saat 20.30’da, Cumhuriyet ilan edildi. Mustafa Kemal, 158 oyla Cumhurbaşkanı seçildi. 42 yaşındaydı. İsmet Paşa’yı ilk başvekil olarak görevlendirdi. Muhafız taburu öbek öbek şenlik ateşleri yakmışlar, neşe ile silah atıyorlardı. Mustafa Kemal çok kısa bir teşekkür konuşması yaptı. Sorun, dişleriydi. Hepsi iltihap yapmış, onu acıdan kıvrandırıyordu. Yıllar sonra, neden kısa konuştuğunu anlatırken, “dişlerim çok ağrıyordu” diyecekti. Cumhuriyet’in ilanı Ankaralılara Meclis Muhafız Bölüğü’nden bir manga askerin Meclis’in yanındaki bahçeden havaya ateş açmasıyla duyuruldu. Daha sonra bütün illere yıldırım telgrafları gönderildi. Ve coşkulu bir kutlama için harekete geçildi.
Not: Bu yazıyı, İpek Çalışlar’ın “Mustafa Kemal Atatürk, Mücadelesi ve Özel Hayatı” (Yapı Kredi Yayınları) kitabından yararlanarak kaleme aldım.