Türkiye gibi, geleneksel dönemi en derin ve güçlü şekliyle yaşamış, dine dayalı bir dünya görüşüyle, tüketmektense, “gerçek” ihtiyaç temelli kanaati ve yetinmeyi temel almış, modernleşmeye karşı hep şüpheci ve mesafeli bir yerde konumlanarak, varsa yapılması gerekenler -devletten ayrı bir sivil alan oluşturamadığı ve düşünsel bir devrim geçiremediği için- bunu devlete bırakmış ülke toplumları, uzlaşır gibi gözükseler de içten içe kapitalist düzene karşıdırlar. Ne kadar materyalist bir görünüm verseler de gerçekte her zaman idealizme ve manevi olanın üstünlüğüne bağlıdırlar. Tam bir kitle kültürü özelliği sergileseler de hep bireysel tutumlar sergilemek isterler. Rasyonel değildirler, çünkü hemen her zaman duygularına yenik düşmektedirler.
Kapitalist düzenin getirdiği, serbestleşmeyi ve kalkınmayı onaylasalar da sürekli bir içsel huzursuzlukla yaşamaktadırlar. Alttaki derin huzursuzluk, bu gibi toplumları her zaman öngörülemez kılar. Huzursuzluk, bilinmez bir kaynağa dayalıdır ve sonuçları da buna bağlı olarak bilinmezlik taşır. Bu tür toplumlar, zenginliği isteseler de aşırı servet birikiminden fazlasıyla rahatsızdırlar, hiyerarşileri meşru görseler de aşırı eşitsizliklerden bunalmaktadırlar. Baskılara karşı çıksalar da aşırı serbestleşmeden büyük bir ürküntü ve korku duymaktadırlar. Ne olursa olsun, devletin gözünün -ve elinin!- piyasanın üzerinde olmasından yanadırlar. En önemlisi, alternatif bir düzen ihtiyacı duysalar da bunu başaracak düşünsel ve kültürel gücü hissedememekte, başka türlüsünün düşünülemez olduğunu çaresizce kabullenmekte ve hiç değilse, daha az zarar göreceklerini düşündükleri iktidarlarla yollarına devam ederek, içten içe taşıdıkları idealizme olan bağlılıklarıyla huzursuzluk hissini belli ölçüde bertaraf etmektedirler. Bir de, ekonomiyle din, siyaset, aile vb. diğer toplumsal kurumları ayrı tutarak, kapitalizmin her yere sirayet etmediğini düşünerek yaşamaktadırlar. Bu nedenle, kökten değiştirip başka türlü bir düzene geçmek mümkün gözükmese de direniş her zaman mümkündür.
Büyük Uçurum Oteli, gazeteci Stuart Jeffries tarafından yazılmış, İthaki’ye bağlı Minotor Kitap tarafından, Banu Karakaş’ın son derece incelikli çevirisiyle basılmış olan, harika bir kitap. (Bana göre, bu yazın en iyi kitabı!). Gereksizliklerinden arındırılmış, neşeli ve coşkulu, derinliği ve sadeliği tam olarak birleştirmiş bir anlatım… Sosyal eleştirinin en önemli ekollerinden, tüketim toplumu, kitle kültürü, kültür endüstrisi ve otoriter kişilik gibi bugün artık ana akım olmuş çalışmaların öncülüğünü yapmış olan Frankfurt Okulu’nu kuran ve sürdüren, Adorno, Horkheimer, Marcuse, Fromm, Pollock, Neumann ve Habermas -ve hatta Benjamin, ve hatta Brecht!- gibi önemli bir entelektüel kuşağın ortak biyografisi. Hepsinin Yahudi olduğunu, oradan oraya sürülen bir yersiz yurtsuzlukla sürekli büyük korkularla yaşadıklarını düşünürsek, aynı zamanda trajik öyküsü de denebilir. Fikri gelişimlerinin, nasıl dönemin olaylarından ve birbirilerinin çalışmalarından, gündelik sorunlardan etkilendiğini çok iyi anlatan bir çalışma.
Bu insanların temel meselesi, -tıpkı Türkiye gibi!- hayli geleneksel ve köylü bir toplumun, kapitalizmin yıkıcılığına maruz kalmış, yaratıcılığını ve idealizmini giderek kaybetmiş, tarihsel geçmişine ihanet etme duygusunun ve materyalist zenginleşmenin getirdiği kendisinden uzaklaşmanın eziciliğiyle baş etmekte zorlanan, Marx’ın, Kant’ın, Goethe’nin ve Hegel’in yurdu olan bir ülkenin, neden ve nasıl olup da demokratik bir sosyalist alternatif ve rasyonel karşı çıkış yerine baskıcı bir faşizme kendini esir etmiş olduğu, tam bir irrasyonellikle çılgınca bir cinnet haline nasıl tutulduğunu anlayabilmektir.
Henüz Hitler, korkutucu bir alternatif olarak ortalıklarda gözükmemektedir. I. Dünya Savaşı’nın yenik ülkesi, buradan -psikolojik, ekonomik, siyasal ve sosyal olarak- çıkabilmek için eski monarşiden yepyeni bir demokratik yönetime geçmeyi denemektedir. Sosyal ve ekonomik alandaysa, eski geleneksel bağlardan büsbütün sıyrılmakta, görülmemiş bir serbestleşme ve manevi olan ne varsa yıkarak idealizmin yerine serbest piyasayı geçirmektedir. Eski katı İmparatorluk bağlarından bunalan halk, her alandaki sınırsız özgürleşmeyi kutlarken bir yandan da amaçsız bir yeni hayatla baş etmeye çalışmaktadır. Monarşik baskı yerini aşırı serbestleşmenin bireysel olarak taşınamaz ağırlığına bırakmakta, insanlar bu anlaşılmaz yükün altında, içten içe tutundukları idealist duyguları için uygun bir zamanı bekleyerek teselli bulmaktadırlar.
Frankfurt Okulu, her ne kadar Hitler Almanya’sıyla birlikte anılsa da ilk çıkışı Hitler’i de doğuran sosyal, siyasal, ekonomik ve psikolojik şartların anlaşılması çabasıdır. Hitler’den çok öncedir. Jeffries, okulun kuruluşunu ve amacını, şöyle anlatır: “Bu okul bir anlamda başarısızlığı, özellikle de 1919’daki Alman Devrimi’nin başarısızlığını anlayabilmek amacıyla bir araya geldi. 1930’larda gelişip ilerledikçe neo-Marksist toplumsal analiz ile Freudyen psikanalitik kuramları birleştirerek Alman işçilerinin sosyalist devrimle kendilerini özgürleştirmek yerine neden öncelikle modern kapitalist tüketim toplumunun ve sonunda da kaçınılmaz olarak nazizmin cazibesine kapıldıklarını anlamaya çalıştı.” (s.8). Yani, demokratik bir sosyalizme geçememekle Hitler’e boyun eğmek aynı nedenden kaynaklanıyordur ve bu insanlar, çeşitli açılardan bunun nedenlerini anlamaya çalışmış, çok önemli çalışmalara imza atmışlardır.
Adorno için bunun nedeni, geleneksel düzenin otoriter kişilik yapısında aranmalıdır. Çünkü otoriter kişilik, “Geleneksel standartlarda görülen gerileme konusunda takıntılı, değişime uyum gösteremeyen, grup içine dahil olmadığını düşündüğü herkese karşı içinden çıkamadığı bir nefret duyan ve yozlaşma karşısında gelenekleri ‘savunmaya’ hazır” (s.8) biridir. Yaratıcı içsel gücünü otoriteler lehine devretmiştir.
Horkheimer’e göre, kapitalizm insanı da metalaştırmış, düşünsel ve idealist manevi güçlerini büsbütün yıkıma uğratmış, başka türlü bir hayatı düşünemez hale getirmiştir. Artık ihtiyaç için ya da insanlara yarar için olmaktan çok daha fazla para için yapılan amaçsız üretim, amaçsız bir tüketimi ve nihayetinde, amaçsız, başıboş halde savrulan, görünürde bir arada olsa da gerçekte öteki insanlardan içsel olarak kopuk bir yeni insanı ve atomize olmuş toplumu ortaya çıkarmaktadır.
Marcuse’un, yine benzer bir yerden, Marx ve Freud’u birleştirerek yaptığı analize göreyse, kapitalist düzenin hazcı doğası oldukça yıkıcı bir gerçeklik kaybına neden olmaktadır: “Haz ilkesinin serbest bırakılması, gerçeklik ilkesinin güçten düşürülmesi anlamına” gelmektedir (s.70). Çünkü, “İnsanlar kendi hayatlarını yaşamaktansa, önceden belirlenmiş işlevleri yerine getiriyor, çalışırken kendi ihtiyaçlarını ve yetkilerini yerine getirmiyor, yabancılaşmışlık içinde çalışıyorlar.” (s.70).
Erich Fromm, zaten, diyebiliriz ki bir yabancılaşma uzmanıdır. Ona göre, kapitalist, sınırsız üretim ve tüketim temelli hayat insanı kendi kendisine, manevi derinliğine, rasyonel işleyişine, yaratıcı güçlerine ve insani bütün özelliklerine karşı yabancılaştırıcıdır. İnsan buradan, ya gerçek anlamda diğer insanlarla ruhsal bir dayanışma ve sevgi ilişkisi kurarak, bütün yaratıcılığıyla yeni bir dünya oluşturarak çıkar ya da bunu yapamaz ve güce teslim olarak otoritelere itaat ederek rahatlar. Bu anlamda aşırı serbestliğe dayalı kapitalizmle aşırı baskıcı otoriter düzenler birbirinin tersi ve yüzü gibidir. Birinde çok seçenek vardır ama kişinin neye ihtiyacı olduğu ve neyi seçmesi gerektiği de o seçenekleri sunan düzen tarafından belirlendiğinden, gerçekte diğerindeki tek ve zorunlu seçeneklilik halinden pek de farkı yoktur. Birisi, “Demir Perde”yse, diğeri de “Demir Kafes”tir.
Bu yazarların hepsi için, gerçek anlamda zincirlerinden ve her türlü baskıdan kurtularak özgürlüğe kavuşmak, insanların kendilerine yabancılaşmadıkları bir hayatı kurma imkânına sahip olmak anlamına geliyordu. Kapitalizm bunu sağlayamadığı gibi, tam aksine, fazlasıyla yabancılaştırıcıydı ve Hitler gibi otoriter liderler, sürekli olarak yeniden kendine dönmeyi vadediyorlardı. Huzursuz toplumlarda siyasetin en önemli söylemi her zaman için sürekli ve yeniden kendine dönme, kaybedilenleri yerine koyarken yeni kazanımlara uzanılacağı inancı doğurmadır. Hitler de tam olarak bunu yapmıştır. Kapitalizmin götürdüğü ne varsa yerine koyacağı, kaybedilen idealizmin yeniden ve hiç olmadığı kadar büyütülmüş haliyle canlandırılacağını vadetmiştir. Ekonomiyle kültür, tarih, siyaset, aile gibi kurumlar birbirine mahkûm değildir. Bu nedenle, ayrılmalı, ayrı tutulmalı ve özgürleştirilmelidir. Böylelikle, bir alandaki bağlılık ve boyun eğme diğer alanlarda özgürleşme ve serbestlik olarak hissedilebilir. Kayıp ne kadar derinse bağlılık da o ölçüde güçlü olduğundan, Hitler’in Parti’sine geçişler, hiçbir zaman tekil kararlarla değil hep kitleler halinde yaşanmıştır. İnsanlar, kitleler halinde o büyük huzursuzluk halinden kaçışmışlardır. Hitler’in iktidarına boyun eğdikçe kaybettikleri alanlarda daha özgürce hareket ettiklerini düşünmüşlerdir. Bağlandıkça bağımsızlaşıyor gibidirler. Sonrası, bildiğimiz hikâye…
Frankfurt Okulu mensupları için, Hitler’in gelişi hem kişisel hayatları hem de entelektüel çalışmaları açısından büyük bir yıkım olmuştur, elbette. Sonrasında, ABD’ye giderek Okul’u orada başka bir biçimde de olsa yeniden kurarlar. Almanya’dayken daha ziyade, otoriterlik ve faşizm açıklamalarına odaklanan çalışmalar burada kültür endüstrisine, kitle kültürüne ve kapitalizmin faşizm kadar yıkıcı sonuçlarına çevrilir. İnsanlar artık hiç olmadığı kadar pasiftir. Sahte ve yüzeyseldir. Samimiyeti ve içtenliği yitirmiştir. Kendi kendileriyle bağ kuramaz hale gelmişlerdir. Bütün çelişkiler içselleştirilmiştir. Toplum, geleneksel dünyada bile olmadığı kadar kaderci ve içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik koşulları değiştiremeyeceği hissiyle çaresizdir fakat bunu fark edemeyecek kadar hazza ve eğlenceye düşmüştür. İnsanlık, ilk defa bu denli daha iyisini tahayyül edemediği bir dünyada yaşamaktadır. Artık, devrim diye bir şey yoktur! Bu bir yanılsama çağıdır ve insanlık, hiç olmadığı kadar yanılmaktadır. Bu artık, insanlık değil olsa olsa, insanlığın parodisidir. İşte, Frankfurt Okulu mensupları bu büyük uçurumu görmekte, bir Brecht oyunu gibi izlemektedir.
Ne var ki bu, bir Brecht oyunu değildir; Gerçek insanların gerçek acılarıyla dolu hayatın ta kendisi sahnelerden ibarettir. Tam da bu nedenle, Macar Marksist filozof György Lukács, Adorno başta olmak üzere Frank Okulu üyelerinin, büyük uçurumun kenarında konforlu bir otelden izler gibi hayat faciasını izlediklerini, eyleme geçmeksizin salt düşünmek, anlamak, yorumlamak ve kuramsal açıklamalar getirmekle yetindiklerini, gelgelelim kendilerini tehlikeye atmadan yapılan düşünme eyleminin meşru olamayacağını söyler. Çünkü ona göre, “Kuramın da pratiğin de meşrulaştırılmasının tek zemini, bu ikisinin birleştirilmesi olabilir ancak.” (s.2). Adorno’ysa buna karşılık vererek, gerçek eylemin, insanın sokaklara atılmak değil kendi içinde her şeyi yeniden düşünüp tam bir iç gözlemle sürekli bir direniş halinde yaşamak olduğunu, bu olmaksızın girişilen her eylemle, tam da mücadele edilen, karşı konulan insanlardan çok bir farkın kalmayacağını ima eden sözler söyler: “En coşkulu protestocular, iç gözlem yapma konusundaki isteksizlikleri bakımından otoriter kişiliklere benzemektedirler.” (s.4).
Büyük Uçurum Oteli, sürekli uçurumun kenarında yaşayan toplumlar için çok şeyler söylemekte, oldukça zengin tartışmalar içermektedir; Tabii, Lukács’ın görüşleri de…