Türkiye’nin son yıllarındaki en önemli ifade özgürlüğü sorunlarından biri, “Bu suça ortak olmayacağız” başlıklı bildiriyi imzalayan akademisyenlerin idari ve adli olarak çok ağır yaptırımlara maruz kalmalarıydı. AYM, bildiriye imza atan 10 akademisyenin “terör örgütü propagandası yapmak” suçundan cezalandırılmaları nedeniyle yaptıkları bireysel başvuruyu karara bağladı. Akademisyenlerin haklarının ihlâl edildiğini tesbit eden AYM Genel Kurulu, ihlâlin kaldırılması için yeniden yargılanma yapılmasına ve başvuruculara tazminat ödenmesine hükmetti.
Anayasanın 153. maddesinin son fıkrasına göre “Anayasa Mahkemesi kararları Resmî Gazetede hemen yayımlanır ve yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar.” Bu itibarla ilk derece mahkemelerinin, gerek yeniden yargılamalarda ve gerek görülmekte olan dâvâlarda, AYM kararına uymaları ve beraat kararı vermeleri gerekir. Akabinde akademisyenlerin mağduriyetleri giderilmeli, haksız bir şekilde uzaklaştırıldıkları dersliklerine dönmeleri, öğrencilerine ve araştırmalarına kavuşmaları sağlanmalıdır.
AYM’nin verdiği bu kararın, Türkiye’nin normalleşmesinde ve özgürlüklerin tahkiminde önemli bir yer tutacağı kanaatindeyim. Kararın gerekçesi hakkında ayrıntılı bir tartışmayı önümüzdeki günlerde yapacağız. Bu yazıda son derece mühim olduğunu düşündüğüm bir konunun üzerinde durmak istiyorum. O da şu:
İhlale gözünü kapatmak
“Bu suça ortak olmayacağız” bildirisi ile buna destek olmak için yayınlanan ikinci bildiriyi imzalayanlar hakkında sürmekte olan 581 dâvâ bulunuyor. Toplamda 785 akademisyen hakkında açılan dâvâlarda 164 akademisyen hakkında hükmün açıklanmasının geri bırakılması, 4 akademisyen hakkında erteleme kararı verildi. 36 akademisyen ise ceza aldı. (https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-49134095)
Yani imzacı akademisyenlerle ilgili dâvâlar Türkiye’nin birçok yerinde görüldü. Lâkin AYM’nin karar verdiği güne kadar hiçbir mahkemeden, bu dosyalarda hak ihlâlinin olduğunu belirten tek bir karar çıkmadı. Bütün bu süreç zarfında — bir mahkemedeki bir karşı oy müstesna — dâvâlara bakan hâkimlerin tamamı yürütmeyi haklı buldular, anayasaya ve yasalara aykırı herhangi bir hususun olmadığı yönünde oy kullandılar.
Bu tablo, doğal olarak, akla hemen şu soruyu getiriyor: Nasıl oluyor da AYM’nin gördüğü bir hak ihlâlini yüzlerce hâkim ve savcı göremiyor? Hangi faktör hâkimleri bir bütün halinde aynı doğrultuda harekete geçirebiliyor? Apaçık bir ihlâle gözler neden kapanıyor? Bu topyekûn körlük nasıl meydana geliyor?
Tek sesli yargı
Herhalde bilgi eksikliğinin buna yol açtığını söyleyemeyiz. Hukukçularımızın, AYM ve AİHM’nin ifade özgürlüğüne ilişkin kararlarından ve içtihatlarından bihaber olduklarını da düşünemeyiz. Hepsinin elinin altında bu kararlar var. Ayrıca, başta Anayasa (madde 90/5) olmak üzere onlara özgürlükçü kararlar alabilme olanağı sağlayan bir mevzuat da var. Dolayısıyla ne bilgi noksanlığından söz edilebilir, ne de hâkimlerin ellerini kollarını bağlayan bir yasal çerçeveden. Yargının tek sesliliği bunlarla temellendirilemez.
Öyleyse sebep nedir? Neden tek bir aykırı ses çıkmıyor? Hâkimlerin topunun — aralarında sözleşmişler gibi — aynı cezalara hükmetmeleri nasıl mümkün olabiliyor? Yargı mensuplarının tamamının şeksiz şüphesiz aynı rotayı takip etmelerinin altında ne yatıyor?
Devletin ağırlığı
Birçok cevap verilebilir bu sorulara; ben üç noktaya değineceğim.
İlkin, genel bir problemden bahsedilmelidir. Hukukçuların zihninde devlet geniş ve bireylere nazaran daha değerli bir yer işgal eder. Bizde hukuk eğitiminde “hak”, “birey” ve “özgürlük” gibi kavramlar vurgulanmaz. Bilhassa hâkim ve savcıların yetiştirilmesinde “devletin çıkarı”, “devletin güvenliği”, “devletin bekası” gibi otoriter bir ideolojiye işaret eden kavramların altı çizilir.
Böyle olunca, devlet her dönem yargı mensuplarının bilincinde ağırlıklı ve ayrıcalıklı bir konuma sahip olur. Devlet değişebilir, devlete rengini veren ideoloji farklılaşabilir. Dün laik-seküler yüzüyle temayüz eden devlet bugün muhafazakâr-milliyetçi bir kimliğe bürünebilir. Ama yargının devlete bağımlığı devam eder; yargının kararlarına dün laik-seküler devletin, bugün ise muhafazakâr-milliyetçi devletin talepleri yön verir.
Yargı devlete tabi olduğunda, önüne gelen bir ihtilâfta bireylerin hukukunu savunmak ve adaleti yerine getirmek saikiyle hareket etmez. Merkeze iktidarı ve devleti korumak düşüncesi alındığında, kararlar da devletin istediği tarzda çıkar.
Toplumun baskı politikalarına desteği
İkincisi, baskı politikalarına kamuoyunun verdiği destektir. Sosyal ve siyasal çalkantıların arttığı dönemlerde, iktidarlar kontrolü sağlamak ve ellerinde tutmak için topluma korku salar. Gerçek çarpıtılır, karşı karşıya olunan tehlikeler büyütülür. İhtiyaç duyulduğunda, olmayan tehditler yaratılır. Düşman ya da düşman olarak yaftalanan kişi ya da grupların gücü olduğundan fazla gösterilir. Korkuyu büyütmenin gayesi, baskıya zemin hazırlamaktır.
Bütün araçlarıyla pompaladığı korkunun toplumda karşılık görmesi, iktidara baskı politikasını tatbik edecek ortamı sağlar. Toplumsal kabulün büyüklüğü hem baskının dozunu artırır, hem de itirazların sesini kısar. Çoğunluğu arkasına alan siyasi iktidar, herkesi yürütülmekte olan politikaya göre hizalanmaya çağırır. Yargı da bu çağrının muhatabıdır; ondan beklenen de bu ölüm-kalım mücadelesinde iktidara arka çıkması, onun elini güçlendirmesidir.
Baskıya verilen destekle şekillenen bir atmosfer bütün toplumsal kesimleri etkiler. Yargı da toplumun dışında değildir; hukukçular bir laboratuvar ortamında yaşamaz. Baskı politikalarına verilen popüler destek, hâkimlerin de üzerine çöker ve onların kararlarını yönlendirir. Bir hâkim çoğunluğun dışına düştüğünde eleştiri oklarını üzerine çeker, iktidar medyasının hışmına uğrar, toplumsal çevresinden ve/ya camiasından dışlanır. Her hâkim bu zorlukları göğüslemek istemez; iktidarın ve çoğunluğun gadrine uğramamak için birçoğu düşündüğünün tersine kararların altına imza atar.
Yargı bağımsızlığı
Üçüncüsü de, yargı bağımsızlığının ortadan kaldırılmasıdır. Hâkimlerin olması gerektiği gibi tarafsız bir yargılama yapabilmeleri için kendilerini güvende hissetmesi önemlidir. Bir hâkim verdiği bir karardan ötürü başına bir iş gelmeyeceğini, mesleğini yapmasını engelleyecek bir suç işlemediği müddetçe kürsüsünden olmayacağını bilmelidir. Eğer bu yoksa, yargının kendinden beklenenleri yerine getirmesi, tarafsız ve âdil bir şekilde işlemesi imkânsızlaşır.
Bağımsızlığı ortadan kaldırılan bir yargı, yürütmenin telkin, talep ve zorlamalarına daha açık hale gelir. Yürütme, izlediği siyasete aykırı karar veren bir hâkimi idari ve/ya adli olarak cezalandırarak diğer hâkimlere bir gözdağı verir. Yargıya sınırlarını bildirir; sınır ihlâli yapanların başına birçok şeyin geleceğini gösterir. Yürütme, yargının bütün iplerini elinde tuttuğunda mahkemelerden de — otomatiğe bağlanmış gibi — aynı yönde kararlar çıkar.
Böyle bir vasatta, iktidarın hassasiyet gösterdiği bir mevzuda hukuk ve vicdana uygun ve doğru bir karar vermek, bireysel bir fedakârlığa dönüşür. (AYM’nin kararından sonra başta Başkan Zühtü Arslan olmak üzere ihlâl yönünde oy kullanan hâkimleri hedef tahtasına oturtan linç kampanyası, bu meyanda ele alınmalıdır.)
Ama çok şükür ki bütün menfi şartlara rağmen bu fedakârlığı gösterenler çıkar. Ve hukuk tarihi, sürüye uyanları değil, adalet için fedakârlığı göze alan bu hâkimleri kayda geçer.
(*) Independent Türkçe, 30.07.2019