Halil Berktay

Devrimler büyük yıkıcı ve basitleştiricilerdir. Başka hiçbir şey olmasa, işte budur devrimlerin (her zaman değilse de bazen) yaptığı ve normal politika süreçlerinin hemen hiç yapmadığı, yapamadığı. Birçok yorumcu AKP’nin ilk ondört yılına da devrim veya devrim benzeri bir durum da dedi, biliyorum. Ama değildi ve neden olmadığı şimdi çok daha iyi görülebiliyor. Devrim değildi çünkü yeni kurum, anlayış ve pratikler getirse de eskilerini radikal biçimde tasfiye etmesi mümkün olamadı.

25 Temmuz akşamı dışardaydım. Eve geldim, masaya oturdum… ve eşim “gene kötü bir haberim var” dedi (Tosun Terzioğlu için yaptığı gibi). Bu da sürpriz değildi; her an bekliyorduk, korkularımızı telâffuz etmeden. Yüz yaşındaydı ve vücudu beynini dinlemiyordu artık. Fakat her şeye rağmen varlıkla yokluk arasındaki geri dönüşsüz çizgi çok acımasız. Ertesi gün, gazetelerden telefonlara peki… peki… peki… demekle geçti. Sonra kimi kullandı, kimi kullanmadı. Ne yapayım; daha çok (ve daha akademik ölçüler içinde) yazacağım nasıl olsa. Aşağıdaki notlar bir ilk deneme. Dün alelacele derleyip sağa sola yolladıklarımdan bir karışım.

Pablo Neruda was one of the very greatest poets of the 20th century. Like Eluard, his verse, too, was suffused by immense feelings of solitude, alienation, and existential angst -- before turning to communism. What triggered his commitment to the Left was the Spanish Civil War. Such was his indignation at this hideous injustice, that he, too, wrote “Explico algunas cosas” (A few things explained) to set out and justify his new political and creative position.

Paul Eluard was for long a leading Surrealist and Dadaist. He then turned to total political commitment on the Left, to the point of joining the French Communist Party. Under the heading of La poésie doit avoir pour but la vérité pratique (Poetry must address practical reality), he wrote a verse manifesto to defend his position. He subtitled it À mes amis exigeants (To my questioning friends).

Darbenin yenilgisinin ardından, çok kötü, en kötü şeyler bekliyor Türkiye’yi. “Megalomanyak” Erdoğan, “neo-Osmanlıcı” vizyonu doğrultusunda, Balkan ülkelerini tehdit edip yeni savaşlar bile çıkarabilir. Şimdi karanlık çıkageliyor; Türkiye (Atatürk’ten sonra, yeniden) karanlığa gömülüyor. En çarpıcı nokta burası. “Erdoğan kurtuldu, Türkiye battı” başlığı ve tahliliyle, hak verenleriyle, çok doğru bulanlarıyla tam bir buluşma. Eksiksiz bir hayıflanma katalogu. Bozdur bozdur kullan.

Medya demokrasiyi savunmada birleşti, ilk andan itibaren darbe girişimini lânetledi, ayrıca birbiriyle müthiş bir dayanışma içine girdi ve aynı zamanda, meşru düzenin sözcülerine hem halka seslenmeleri, hem dış dünyaya biz buradayız, işimizin başındayız diyebilmeleri için eşsiz bir platform sundu. Darbenin zaafını görüntülerle gözler önüne serdi. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın çağrılarından da önce medyanın normalliği ve aldırmazlığı, halkın o kadar da korkacak bir şey yok havasına girmesinde büyük rol oynadı. Ardından, demokrasinin ve millî iradenin destekçisi olarak o halk bizzat sokağa döküldü. Bu ülkeye kendi Tienanmen’ini yaşattı. Bak da gör, kitle hareketi nasıl olurmuş dedi. Şükür bu günleri de gördüm dedirtti.

27 Mayıs’tan çıkılırken, Talât Aydemir’in 22 Şubat 1962 ve 20 Mayıs 1963 girişimlerini hatırlayın. İspanya’da, Franco diktatörlüğünden demokrasiye geçiş sürecinde, monarşi yanlılarının 23 Şubat 1981’deki darbe girişimini, Yarbay Antonio Tejero Molina’nın 200 askeriyle parlamentoyu basmasını hatırlayın. Sovyetler Birliği çökerken, Komünist Partisi içindeki sertlik yanlılarının 19 Ağustos 1991 girişimini hatırlayın. Böyle baskın teşebbüslerinde, liderlik, cesaret, basiret, hükümetin ve devlet aygıtının kilit noktalarındaki insanların direnme iradesi tâyin edicidir. Halkın harekete geçip geçmemesi de buna bağlıdır.

Gece yarısından sonra 01:50 suları. Hükümetin giderek duruma hâkim olduğu çok net. Cumhurbaşkanı Erdoğan İstanbul’a uçmak üzere. BBC ekranlarında bir uzman, “iyi şanslar, çünkü orası askerlerin elinde” diye aklınca dalga geçiyor. Sabaha karşı 04:00. Aynı kişi hâlâ “Erdoğan bitmiştir; sonuç ne olursa olsun başka bir liderlik oluşacaktır” havalarında.

Nâzım’ın 1950’lerde bile değil, daha 1941’de, çok ince, çok zarif, çok eşsiz bir güzelliği anlatmak için (herhalde Hicrî) 10. yüzyıl İran minyatürlerine, divan şiirine ve Dede Efendi’ye dönmek ihtiyacını duyması, teşbih ve istiarelerini oralardan seçmesi üzerinde, başlı başına düşünmek lâzım. Benimse herhalde elli yıl önceydi, bu dizeleri ilk okuyuşum. O zamandan beri çok düşünmüş, daha doğrusu hayalini kurmuş, bu nasıl bir yüz olmalı diye içimden mırıldanmış; belki gençliğimde, bulsam da âşık olsam demişimdir.

Ben dahil 60’lar ve 70’lerin bütün solcu öğrenci-gençlik kuşaklarının hem “Memleketimi Seviyorum”a, hem “Türk Köylüsü”ne neden çok düşkün olduğumuzu anlamak çok zor olmasa gerek. Nâzım’ın son tahlilde dışarıdan halkçılığı ve köylü idealizasyonu, (Köy Enstitüleri ve köy romanıyla, Ahmet Arif’le, Ruhi Su’yla, İnce Memed’le, Yılmaz Güney’le yetişen) bizlerin konumumuza ve duygu-düşünce ufuklarımıza fevkalâde uygun düşüyordu.

Hele bir komünist olarak Nâzım Hikmet’in, devletin bu işleri nasıl örgütlediğini çok iyi bilmesi gerekir. İtithatçılar, Teşkilât-ı Mahsusa, Mustafa Suphi’lerin öldürülmesi, aynı Nurettin Paşa’nın daha iki ay önce İzmir’in kurtuluşu sırasında yaptıkları (10 Eylül 1922’de İzmir metropoliti Hrisostomos Kalafatis’i tamı tamına aynı yöntemle linç ettirişi)… Fakat çok tuhaf; bir karşı-devrimcinin cezalandırılması söz konusu olunca bütün bunlar unutuluyor. Kâzım/Nâzım alabildiğine naïf ve inançlı kesiliyor; derin devlet karanlığının yerini, tipik bir aşağıdancılık idealizasyonu alıyor.

Önceden koreografisi yapılmadığından sirklerde bile zor rastlanabilecek türden bir akrobasi. 1970 Dünya Kupasında, 7 Haziran 1970’te oynanan İngiltere-Brezilya maçında, Gordon Banks’in Pele’nin kafa şutunu çıkarışından bile daha muhteşem. Florenzi kaleci olsaydı, belki gelmiş geçmiş en büyük kurtarış sayılırdı. Üstelik öğrenilebilir ve tekrarlanabilir bir teknik de değil (“Cruyff dönüşü”nden farklı olarak). Ama spikerimizin reaksiyonu, Florenzi’nin topu “çizgiden çıkardığı”ndan ibaret kalıyor.

“Ezber” sözcüğü ve hele “eski ezberler” tamlaması, bütünüyle negatif anlamlar taşıyor. Dahası, şunu çağrıştırıyor: söz konusu kalıp ve klişeleri aşan yeni bir doğru veya doğrular ortaya çıkmıştır; onları bilmek, anlamak, öğrenmek, yazmak ve söylemek gerekir. Peki, PKK’nın hakkından sadece silâhla gelinemiyeceği, eninde sonunda siyasî bir çözüm ve anlaşmanın gerekli olacağı görüşü eski ve yanlışsa, bunun yenisi ve doğrusu nedir? Hele bir AKP milletvekili ve MKYK üyesi olarak Markar Esayan’a yeni bir sorumluluk düşüyor. Bunu etraflı olarak yazıp anlatmasının herkes açısından fevkalâde yararlı olacağı kanısındayım.

Ve Türkiye’de, 1960’ların sonu ve 70’ler boyunca hemen hiç kimse ses çıkarmadı bütün bunlara; reddetmedi, mahkûm etmedi, lânetlemedi. Olsa olsa strateji ve taktiklerinin “yanlışlığı” vurgulandı; devrim öyle değil böyle olur dendi; “goşist” diye nitelendiler. Ama kimse, demokrasi adına, insan hayatını üstün tutan bir ahlâk adına karşılarına dikilmedi; etik ve ilkesel bir mücadele vermedi. Nasıl olabilirdi ki; esasen bireysel değerlerin her zaman çok zayıf olmuş olduğu Türkiye’de de, aynı silâhlı mücadele fantezileri kol geziyordu.

Menderes “belgesel”ine göre, 5 Eylül 1961’de sadece üç kişi hakkında idam kararı vermiş Yassıada mahkemesi. Yuh. Nezaketsizmiş; akademik üsluba sığmazmış; bana yakışmazmış vesaire. Boş versenize siz. Tek kelimeyle yuh.

18 Nisan 1960’ta Demokrat Parti, kendisi için de, demokrasi için de ölümcül olacak bir adım attı. CHP’nin ve İnönü’nün olası darbe hazırlıklarıyla bağlantısı olup olmadığını araştırmak üzere, TBMM’de 15 kişilik özel bir komisyon kurdu. Herhangi bir Meclis komisyonu değildi bu; yargı hakkına da sahipti, yani olağanüstü bir mahkeme niteliği taşıyordu. Dahası, kararlarına itiraz mümkün değildi; temyiz hakkı peşinen kaldırılmış bulunuyordu. Bu nitelikleriyle, ancak Fransız Jakobenlerinin Kamu Selâmeti komitesi, ya da 1925-27’nin İstiklâl Mahkemeleriyle karşılaştırılabilir. Peki, DP’nin kendi geleneğine bu kadar zıt bir yola girmesi nasıl açıklanabilir?

1960’larda solun başının belâsıydı bu emperyalizm sorunu. Her taşın altından o çıkar ve genellikle ekonomist-indirgemeci bir yaklaşımla ele alınırdı. Bir de, yekpare sanılırdı ve tek bir kumanda merkezinden yönetiliyor gibi düşünülürdü. O zaman “üst akıl” efsanesi yoktu henüz, ama ona çok yakın bir şeyler söylenirdi. Şimdi bütün bu sakatlıklar sosyalist soldan İslâmcı merkez sağın (tamamına değilse de) bir kesimine intikal etmiş gibi.

Bir masalı eleştirmenin sonuna geliyorum. Önce, o yılların uluslararası konjonktürü ve DP – ABD ilişkilerinin gerçek yüzü (9-14). Ardından, Menderes’e karşı “üst akıl” ve 1954’te “düğmeye basma” söyleminin neden palavra olduğu (15-19). Nihayet, darbe ortamının oluşması ve anti-demokrasinin zaferinde, DP’nin kendi yanlışlarının payı (20’den itibaren)... Sonuncusu, en önemlisi, zira bunlar vahim tecrübeler. Dönüp baktığımda, kısa bir 1950’ler tarihi yazmış gibiyim. Fakat ben yakın geçmişin bu kadar çabuk ve bu kadar toptan unutulabileceğini ummazdım doğrusu.

Siyaset sahnesine merkez sol kılığında çıkan askerî-bürokratik sınıf, olanca varlığı itibariyle özel sektöre ve piyasa ekonomisine yabancı. Kapitalizme ve kapitalistlere dışarıdan bakıyor. Her fırsatta devleti yağmalamaya kalkan hırsızlar gibi görüyor. Kendisini de (kapitalist ekonomiyi geliştirmekle değil) devleti yağmalattırmamakla; dolayısıyla burjuvaziyi kısmen de olsa bastırmakla yükümlü sayıyor. Aslında bu yabancılık ve yadırgılık, Türkiye’de CHP’nin ve/ya sosyal demokratların hiçbir zaman kapitalizmi doğru dürüst yönetememelerinin en önemli nedenini oluşturuyor.

Batı’nın tarihsel gelişme çizgisinde, modernite ile demokrasi arasında bir ikilem yoktu; modernleşme demokrasiyi de içeriyor ve modernistler aynı zamanda demokrat olabiliyordu. Türkiye’de ise bu iki temel kavram ve özlem ayrıştı; solun ve solcuların önüne ya modernist ya demokrat olmak tercihini getirdi. Solun Türkiye’ye özgü trajedisinin başlangıcı, toplumsal ilerlemecilik uğruna Kemalist devletçi-milliyetçi modernizmin kuyruğuna yapışması ve zihnen onun kanadı altına girmesi oldu. Çoğunluk korkusu ve çoğunluğu iktidara getirebileceği için seçim korkusu, Atatürkçülerin ve sosyalistlerin ortak paydası haline geldi.

1925-27 yıllarının bu “üçüncü dönem” İstiklâl Mahkemeleri, kâh Fransız Devrimi’ndeki 1792-94 “Terör” döneminin mirasçısı, kâh birkaç yıl sonraki “Moskova Duruşmaları”nın habercisi (nasıl 20. yüzyılın ilk soykırımını Nazilerden önce gerçekleştirdiysek, gene 20. yüzyılın ilk düzmece mahkemelerini de Stalin ve Vişinsky’den önce tezgâhlamakla övünebiliriz). Ve başını çekenler, İnönü’nün değil doğrudan Atatürk’ün özel çevresi. Dolayısıyla “Aliler” elçabukluğu marifet tarihten çıkarılıverdiğinde, eh, madem herşey alegori, insan bunun da güncellikle ilişkisini, neyin alegorisi olduğunu sorgulamadan edemiyor doğrusu.

Bu fantastik “üst akıl” hep Türkiye ve Türklerle mi uğraşıyor tarih boyunca? Farklı dönemlerde büründüğü değişik kılıkların ve bu reenkarnasyonlar aracılığıyla giriştiği tüm habis icraatın biricik ortak paydası bu mu? Tersten söylersek, Osmanlının ve Cumhuriyetin başına gelen bütün olumsuzluk ve iniş çıkışlarda, Türkiye’yi yönetenlerin kendi hatâlarının kısmen de mi payı yok? Her şey, ama her şey, bu mevhum “üst aklın” hile ve desiselerinden mi kaynaklanıyor?

Oysa siz [öğrenciler] gidiyorsunuz ve onlar kalıyor; sonraki ve daha sonraki ve daha daha sonraki kuşaklara ders anlatmayı, sınav yapmayı, tezlerini okumayı, sonunda da diploma vermeyi sürdürüyorlar. Bunun ne demek olduğunu, kendim yolun öte tarafına geçtiğimde anladım.

1980’lerden bu yana Cumhuriyet tarihçiliğinde paradigmatik bir değişim yaşandı. Kemalist-Marksist anlatıma rakip, “tarihin yönü” ilerlemeciliğinden kurtulduğu ölçüde daha realist ve dengeli anlatımlar belirdi. Darbenin iyisi-kötüsü diye bir şey olmadığı, yani hepsine karşı olmak gerektiği, bir asgarî demokratlık kabulüne dönüştü. Gerçi bu darbe ve darbecilik sorgulaması, devrim ve devrimcilik kavramlarına uzanmadı. Devrim “iyi” ama darbe “münhasıran kötü” sayılmaya devam etti. Ama bu da 27 Mayıs’ı kurtarmaya yetmedi. Bir zamanların “akdevrim”i olmaktan çıktı; katıksız darbe torbasına girdi.

Tarih cahillerin elinde kalırsa ne olur? Güncel “fayda” uğruna, nasıl değiştirilir, eğilip bükülebilir? Birkaç yıl önceki 1 Mayıs 1977 tartışmalarında solcuların “fayda”cılığı, havada inşa edilmiş kağıttan şatoların yıkılmaması uğruna tatsız olguların telaffuz edilmemesini istemeye varmıştı. Bazı salak akademikler de çıkmıştı bunu savunan. Temel bir gerçeğe bağlılık ahlâkı yerine aynı ucuz siyasi “fayda” arayışı, günümüzde, 2016 yılında, şu Erdoğan-Davutoğlu vakasından az sonra yapılan bir Menderes sözde-belgeselinde, bilin bakalım hangi biçimlerde karşımıza çıkar?

Neredeyse evrenin başlangıcından bu yana Fenerbahçe’ye yapılmış bütün haksızlıkları sayıp döküyor. Selâhattin Demirtaş’la boşuna karşılaştırmadım. HDP eşbaşkanı da böyle; bir noktaya raptetmek mümkün değil; bir yalandan kayarak sıyrılıp bir başka yalana geçiyor. Biri için, Kürtlerin ezelden beri mağduriyeti herşeyin gerekçesi; diğeri için, Fener’in ve Fenerlilerin ezelden beri mağduriyeti gene herşeyin gerekçesi oluyor.

ABD’nin yeni güvenlik devleti derken, hem Batı gazeteciliğinin en dürüst ve kaliteli örneklerinin olguları öne çıkaran sıfatlardan arınmış sükûneti, hem gerçeğin eğilip bükülerek görelileştirilmesinde somutlanan ahlâküstü tavır konusunda yeniden düşünmek ihtiyacını duydum.

Gerçekten oturup bir yemek yemiştik. Neden dar değil geniş çizgici olmak gerektiğini anlatmaya çalışmıştım. Dinlediler, dinlediler -- ve sonra gidip “Pelikan Dosyası”nı kaleme aldılar. İster istemez, Marksizm adına gösterdiğim kendi zihniyet ve hissiyat gaddarlıklarımı da hatırladım.

Erdoğan - Davutoğlu ayrışmasının üzerine, tuhaf bir şekilde el altından dolaştırılan, yazanların imzalarını koymadığı, çıkıp alenî bir ideolojik mücadele vermeyen ve fikirlerinin sorumluluğunu almayan kötü ve kalitesiz bir metnin gölgesinin düşmesi iyi olmadı. İçerik olarak da, her görüş farklılığına “fitne” veya “ihanet” suçlaması yöneltmeyi yanlış ve tehlikeli buluyorum.

Professional, cold-blooded liar. An operational liar, devoid of all honesty and integrity, who has deliberately folded and shelved his conscience. A liar beaming all his articles abroad for the sole purpose of smearing Turkey before the whole world, all the time staring us in the eye as he goes about his mission of twisting the truth to blacken the whites and whiten the blacks… (Just who, did you say? Oh, come on. I am not talking about anybody in particular. There may actually be quite a few of them, but how would I know? In any case, this spot has nothing to do with the rest of my article. I am just talking to myself, addressing thin air.)