Başlık, Erich Fromm’un yakın zamanda Türkçe’de ilk kez yayımlanan, güzel kitabından mülhem: Psikolog olmayanlar için psikoloji (Say yayınları. Çev: Özlem Özlen Şimşek). Psikolojinin, hiç olmadığı kadar popüler ve saygınlık getirici addedildiği bir zamanda, Türkiye gibi bir ülkede hem çok çekici hem de tehlikeli bir başlık bu. Her isteyenin psikolog olabileceği zehabı doğuruyor, ama elbette, Fromm’un amacı bu değil.
İnsanın bütün hallerini görmüşçesine, süzülmüş bir bilgelikle yazan, sevgisi öfkesine galip bir kalem olarak, ne söylese söylediğinden bambaşka anlamlara kapılar açardı zaten. Burada ise, kendini anlamaya, gerçek anlamda tanıyıp yüzleşmeye, iç hakikatine yaklaşmaya çalışan herkesin belli ölçüde psikolog olduğunu, olabileceğini anlatmaya çalışıyor. Bu çabanın, insanlık için ne denli önemli olduğunu, sessizce belirtiyor.
Açmak gerekirse, söylediği şey basitçe, psikolojinin insanların gerçek anlamda iç dünyasına ulaşabilmesi ve en canlı, en görünmeyen, kor halindeki kısımları anlamlandırabilmesi halinde ilginç ve anlamlı olduğu, aksi halde salt davranışçı bir tutumla insanlara kobay muamelesi yaparak dış gerçeklikten öteye geçilemeyeceği, her türlü sosyal deneyin yanıltıcı olabileceğidir. İnsanı anlamak, ancak insanın kendisiyle mümkündür. Psikolog, iyi bir yol gösterici ve destekleyici olabilir fakat nihayetinde bu çaba, kimsenin giremeyeceği bir yoldan kişinin mutlaka tek başına gitmesini gerektirir.
Esas mesele, insan davranışlarını neyin güdülediği, insanın, yaptıklarını neden yaptığı değil, daha çok yapamadıkları, eyleme geçebilmesine ve istediği gibi bir dünya kurabilmesine izin vermeyen her türlü acının, tutkunun, korkunun ve çaresizliğin içsel ve dışsal hallerinin keşfedilebilmesidir. İnsan, neden göründüğü gibi değildir? Neden, istemediği sayısız insana ve duruma katlanmak zorunda hissetmektedir? Neden, verdiği kararları bir türlü hayata geçirememekte, sahip olduğu değerlerle sürekli ters düşebilmektedir? Sayısız çelişkiyle nasıl olup da uzlaşabilmekte, bütün bunlara rağmen akıl sağlığını koruyabilmektedir? Güce nasıl olup da bu kadar kolay teslim olabilmektedir?
Evet, psikolojinin esas sorusu belki de nasıl olup da akıl sağlığının yitirilmesi ya da bozulması değil nasıl olup da yitirilmiyor olması, korunabilmesidir? Fromm, her bilge gibi o ana kadar bildiğimiz her şeyi bir anda ters yüz edebilen de bir kalem. O nedenle, sormaya devam etmelidir: Hangi mekanizmalar, hangi yanılsamalar, hangi kendi kendini aldatmalar ve hangi çaresiz kabullenişler bunda etkilidir? Fromm’un söylediği şey, her insanın belli ölçüde kendi kendisinin psikoloğu olabileceği ve ancak böyle olursa toplumsal bir ruh sağlığına ulaşılabileceğidir.
Aksi halde, dışarıdan bakıldığında oldukça sağlıklı ve aktifmiş gibi görünen ama içten içe büyük bir pasivitenin mahkûmu, bireyselleşememiş, itaatkâr, aklını yitirmemek için çelişkilerini aklileştirmekten başka çaresi olmayan, düşüncenin yerine inancı koyarak sorgulanabilir olanla bağını koparan bir insan tipi egemen hale gelecektir. Bu insanlar, ne kadar aktif gözükürlerse gözüksünler her zaman yorgun -Fromm’un tabiriyle “ebedi bebekler” olarak- her zaman bakıma muhtaç olacaklardır. Olan biten karşısında tepkisiz değillerdir, görünürde karşı düşüncelere sahipmiş, farklı bir ses çıkarmaya çalışıyormuş gibi gözükseler de bu aslında baştan belli tepkiler, sınırları belirlenmiş eylemlerdir: “Yalnızca tepki veren ya da bir şeye zorlanan, itilen insanın, yani klasik anlamda pasif olan bir insanın aktivitelerine baktığınız zaman, tepkisinin asla yeni bir şeye neden olmadığını fark edersiniz. Tepki rutindir. Tepki her zaman aynıdır. Belli bir dürtünün ardından hep aynı tepki gelir. Her defasında ne olacağı önceden bilinir. Her şey hesaplanabilir. Burada bir bireysellik yoktur, herhangi bir güç açığa çıkmaz, her şey programlanmış gibidir.” (s.25).
Oysa, canlı ve gerçek anlamda aktif insan, hiçbir zaman, bütünüyle beklendiği gibi tepki vermez. Bütünüyle kestirilebilir, öngörülebilir ve yönlendirilebilir değildir. Dışarıdan kontrol edilebilir de değildir, dolayısıyla. Kendi kararlarını, kendi başına alabilecek güçtedir ve bu onu kaçınılmaz olarak, öngörülemez ve politik kılar. Diğer bir deyişle, dışsal otoritelerden çok içsel nedenlere bağlı hareket eden her insan, son derece aktif, üretici bir ruhsal haz ve güçlü bir var edici sevgi hissi içindedir. Bu nedenlerle, bu kişinin, toplumda olan bitenlere kayıtsız kalması diye bir şey söz konusu değildir; Kaçınılmaz olarak, politiktir.
Pasif insanı ise, daha çok bürokrasi çevrelerinde görmek mümkündür. Pasif insan, her zaman için verilmiş kararlar almaya, üstlerini memnun etmeyi ve mevzuatın söylediğini yapmayı toplumsal yararın önüne koymaya hep hazır, üstündekilere karşı aşırı itaatkâr ama altındakilere karşı baskıcı, ne kadar çok insana hükmederse o kadar güçlü olduğu hissi içinde bir insandır. İçselleştirilmiş bir hiyerarşik bakışla hemen her zaman eşitsizlikten yanadır. Aynı zamanda saldırgan ve yıkıcı tarafları vardır. Sadist eğilimlere sahiptir. Yılların alt öfkesiyle yaşamaktadır: “Her zaman için alt seviyede, sosyal piramidin en altında yer alan, yaşamdan çok az zevk alan, eğitimsiz, yavaş yavaş toplumsal işleyişin dışına itildiklerini gören, motivasyonları ve çıkarları [güçlü ilgileri] olmayan ve içlerinde çok büyük bir öfke biriktiren tüm sınıflarda sadistlik vardır.” (s.71) Burada, baskın karakter, kızgın ve öfkeli pasifliktir. Bu tür insanların yaptığı her eylem, bir karşı eylemdir ve hınç içeriklidir. Ancak çaresiz ve tükenmiş, zavallı addedebilecekleri insanlara iyi olabilmektedir. Bu kişiler açısından, siyasetten çok devlet bürokrasisi daha uygun bir eylem alanıdır.
Bu insanların, fazlaca ve belirleyici olduğu yerlerde, yaşamdan kopuk bir düzene abartılı derecede ilgi, bireysel tutumlar belirleyememe, insanlara eşya muamelesi yapmaya yatkınlık, yaratıcılığı olmayan işlemlerle vakit geçirmekten bıkıp usanmayan, coşkusuz bir kendini tekrar etme hali ve temel bir duygu olarak mevzuattan ya da üstlerinden geleni yapamama halinde duyulan yoğun bir suçluluk hissi bulunur, bolca. Bu insanlar, sanılanın ya da beklenenin aksine anti-politiktirler. Risk almayı, düşüncelerini açıktan dillendirmeyi ve toplum için hareket etmeyi sevmezler. Yaptıkları her şey dönüp dolaşıp kendi kişisel davalarına hizmet eder. Aksi halde her şey, önemsiz ve anlamsızdır. Yakıcı bir güç arzusu ve düşkünlüğü olsa da bunu belli etmemeyi büyük bir erdem sayarak uygun zamanı beklerler. Tam da bu nedenlerle, bir kez daha, anti-politiktirler. Politikanın bireyselle toplumsalı buluşturan, açık bir kamusallığı zorunlu kılan, insanın iç canlılığının dışarıya taşmasıyla var olan, gerçeğe bağlı var edici ve de özgürleştirici içeriğinin tam tersine, toplumsal olanı bireyselleştirir, gerçeği tahrif ederek kendi gerçeklikleriyle örtüştürürler. Siyaset yapmak, doğal ve kendiliğinden bir yönelim değil sayısız hesaplarla alınan kararlarla mümkün bir pasif aktivitedir. Siyaset, bütünüyle parti siyasetinden ibarettir.
Fromm’un, üzerine fazlaca düşünüldüğü ve herkesçe belli ölçüde bilindiği için basitçe söylenebilirmiş hissi veren ama gerçekte hep ince nüanslarla yüklü düşünceleri, gerçek anlamda toplumsal değişim getiren siyaset için, bağımsız, bireyselleşmiş insanların olmazsa olmaz olduğunu söyler: “Siyaset için bulundukları yerde düşündüklerini ve bildiklerini özgürce söyleyen, siyasi olarak aktif insanların olması şarttır.” (s.150. Bu karakter, genellikle parti örgütlerinden çıkmaz. Bu karakteri, parti işlerine hiç bulaşmamış, sıradan insanlar arasında aramak lazımdır. Politikayı ayrı bir iş ya da eylem olarak düşünmeyen, politika yapıp yapmamanın bir karara bağlı olduğunu hissetmeyen, kendi iç canlılığının ve hayata olan tutkulu bağlanışının organik sonucu olarak politikayla ilgilenen insanlar ancak gerçeğe bağlı politikalar üretebilir, yalanlara ve yanılsamalara boyun eğmeyebilirler. Bu nedenle, kahve köşelerindeki o bildiğimiz atıp tutmalar çok ama çok değerlidir.
Fromm açısından insanın iç gerçekliğiyle toplumsal gerçeklik arasında birbirini bütünüyle belirleyici bir ilişki vardır. İnsan, iç dünyasında ne denli kendi gerçekliğinin farkına varır, kendi kendini aldatmayı bırakır, yalanlarına son verirse toplumsal alanda da aynı ölçüde gerçeği kavrama yetisine sahip olur. Özel ve kamusal, hiç olmadığı kadar iç içe geçer ve ayrım neredeyse yok olur. “Özel ve kurumsal olan birbirinden ayrılamaz. Her ikisi de birbirine aittir…insanın kendini tam olarak kavrayabileceğini ama sosyal süreçlere karşı kör kalabileceğini düşünen pek çok psikanalistin yaptığı hatadır. Bu yapılamaz, çünkü gerçeklik bölünemez. Bir yerde gerçeği görüp başka yerde kapalı kalınamaz…İnsan kendini ancak başkalarını doğru görebilirse, onları toplumsal koşulları bağlamında görebilirse, yani dünyada olup bitene eleştirel bir bakış açısı getirebilirse doğru bir şekilde görebilir.” (s.150).
Fromm için siyaset, siyasetçi olanlardan çok olmayanlara ait bir iş olmalıdır. Kendi gerçeğiyle yüzleşemeyen, yaşadığı geçmişi inkâr edip travmalarından öfke devşiren insanlar için aldanma kaçınılmazdır. Türkiye gibi ülkelerde siyasetçi denilen “meslek erbabı” genellikle gerçeklerle yüzleşme aracı ve iktidarı olarak siyaseti seçmekte -pardon siyaset yapmaya karar vermekte!- fakat bu dışardanlık ve ayrı bir iş olarak görme hali, siyasetin siyasallaşarak topluma yayılmasını engellemektedir. Halktan kopuk siyasetse, gerçekliği, istenildiği gibi manipüle edilebilir hale getirmektedir. Fromm, bu noktada, gerçeklikle siyasetin -psikolojiyle siyasetin de denebilir- ayrılmaz ilişkisine dikkat çeker: “Siyasi ilerlemenin, gerçeğin ne kadarının bilindiğine, onun ne kadar açık ve cesurca dile getirildiğine ve insanları ne kadar etkilediğine bağlı olduğuna inanıyorum.” (s.151).
Belirtmek gerekir ki siyaset yapmak siyasetçilere ait bir iş olmadığı gibi, gerçekte bir sanat ya da zanaat türü gibi, yapılabilen bir şey de değildir. Siyaset, bireysel gerçekliğimizle toplumsal gerçekliğin yüzleşmesi sonucu açığa çıkan yapıcı enerjinin ön alınamaz şekilde açığa çıkması ve toplumsal sorumluluğun her şeyiyle üstlenilmesi işidir. Tam da bu yüzden -Fromm’un dediği gibi- her insan, “kendi mizacına, mesleğine, yeteneklerine uygun şekilde siyasetle ilgilenmelidir, hatta tutkuyla ilgilenmelidir.” (s.150). Bir adım ileri giderek diyebiliriz ki siyaset, içsel tutkularımızın toplum için rasyonelleştirildiği, tutkularımızın en anlamlı varoluş alanıdır.
Kısacası, psikolog olmayanlar için psikoloji neyse, siyasetçi olmayanlar için de siyaset odur; Yani, varoluşsaldır.