Doğal kaynaklar ve özyönetim

Kürdistan’da her düzeydeki konuşma ve tartışmalarda sıklıkla dile getirilen bir husus, bölgenin doğal kaynak bakımından çok zengin olduğudur. Özellikle su kaynakları ile buna dayalı elektrik üretimi ve petrol en çok öne sürülen hususlar oluyor. Bazen söyleyenlerin de buna pek inanmadığını hisseder gibi oluyorum, ama gene de bu yönde güçlü bir özgüven var ve giderek, “‘bizim’ elektrik batının sanayisini ayakta tutarken bizim ödeme yapmamamız da normaldir” noktasına geliniyor. Bu yazıda, bölgenin bu açıdan hızlı bir fotoğrafını çekerek bazı tesbitlerde bulunacağım.

Önce, neredeyse tamamı Adıyaman dâhil bölgede üretilen ham petrolü ele alalım. Sonuçlar aşağıdaki Tablo 1’de özetlenmiştir.

Buna göre, bölgenin bilinen ham petrol potansiyeli çok yetersiz ve kısa ömürlüdür (bu noktada, 2013 toplam ham petrol ithalatının da son yıllara göre düşük kaldığını belirtelim; kıyas için daha iyi bir rakam 20 milyon ton olabilir). Üstelik üretilen petrolün kalitesi ve araç yakıtı üretimine uygun olup olmadığı da hesaba katılırsa, bölgenin ihtiyacını karşılamaktan da çok uzaktır. Batman rafinerisinde satılan mazot ve benzinin bölgenin kendi üretimi olduğu yaygın bir kanıdır. Ama Tüpraş’a bağlı olan rafinerinin web sitesinden ürün sayfalarına bakıldığında, bunların esas itibariyle İzmir, İzmit ve Kırıkkale rafinerilerinden getirilerek satılan ürünler olduğu görülecektir. Özetle, çok büyük bir keşif olmadığı sürece ham petrol bölge için önemli bir iktisadi potansiyel değildir. Tabii gizli rezervler varsa bile büyük bir keşif için gerekli teknoloji ve yatırımın da genellikle göz ardı edildiğini belirtmek gerekiyor. Son yıllarda petrol arama faaliyetlerinin daha çok denizlere yönelmiş olması, bölgede petrolün varlığı ihtimali ile bulma ve çıkarma maliyetlerinin yüksekliği konusunda gösterge olabilir.

Gelelim elektrik üretimine. Bölgede elektrik esas itibariyle hidrolik denilen yöntemle, yani barajlı ya da akarsu üzerinde su enerjisi ile üretilmektedir. Türkiye’de elektrik üretiminin kaynakları Tablo 2’de gösterilmiştir.

Buna göre, Türkiye’de elektriğin yaklaşık yarısı doğalgaz çevrim santrallerinde üretilmektedir. Kömürü de ekleyince elektrik üretiminin neredeyse yüzde 80’i elde edilmektedir. Yani hidrolik kaynakların hepsi bölgede bile olsa (ki değildir), bölge Türkiye’nin elektrik üretiminde ağırlıklı bir yere sahip değildir. Kurulu güç ile üretim arasındaki orantısızlık, kurulu gücün sürekli kullanılamamasından kaynaklanmaktadır. Bu anlamda hidrolik kurulu güç çok verimli değildir, çünkü su seviyeleri yağışlara bağlıdır. Öte yandan doğalgaz ve kömür ile çalışan kurulu güç (bakım onarım aralıkları hariç) daha düzenli kullanılabilmekte ve daha düşük kurulu güç ile daha fazla elektrik üretilebilmektedir. Bu tür santraller daha çok sanayi bölgelerinde vardır ve “batı” sanayisi, gereksinimi olan düzenli elektrik açısından bölge kaynaklarına bağımlı değildir.

Bölge ile ilgili daha doğrudan bilgiler Tablo 3’te verilmiştir.

Buradan görüldüğü gibi, çok zengin olduğu düşünülen hidrolik kaynaklar, (a) kategorisinde gösterilen, bölgeye yakın dört sanayileşmiş il kadar (ki Antep için tüketim/üretim = %384’tür) üretim yapamamaktadır. (B) kategorisindeki toplam üretim ise bölgesel olarak ancak yeterlidir. Yani bu alanda da düşünüldüğü kadar büyük bir zenginlik söz konusu değildir.

Özetle, genel olarak Türkiye’de olduğu gibi bölgede de zenginlik, ancak yatırım ve çalışmakla olur; hazırdan bir zenginlik kaynağı yoktur. Bölgenin su kaynaklarının daha fazla kullanılması tarımsal üretimin artması için de gereklidir. Barajları bir düşman gibi görmenin de anlamı yoktur. Bölgedeki barajlar sayesinde Mardin ve Batman gibi elektriğin tarımda sulama amaçlı kullanımın en yüksek olduğu illere elektrik verilebilmektedir. Örneğin yapımı durma noktasında olan Silvan barajı çok büyük sulama potansiyeli olan bir barajdır. “Gün ola devran döne”; bilinmez, bakarsınız bölgede bir gün vergi almak durumunda olan özyönetimler olursa, en azından geliri yüksek, vergi ödeme potansiyeline sahip bir tarım kesimi olur.

Bölgeyi yönetmeyi tahayyül edenler olaya biraz da bu açılardan yaklaşmalı; yatırımları potansiyelleri ile değerlendirmeli ve daha fazla üretim, daha fazla refah hesapları yapmalıdır. Bir de, barajlar kimin olursa olsun, üretilen suyun (sulamanın) ve elektriğin bedeli alınmadan barajları ayakta tutmak, yenileme yatırımları ve daha önemlisi yeni yatırımlar yapmak mümkün olamaz. Dolayısıyla bedava elektrik çağrıştıran ve yapılamayacak vaatlerle bu konularda olabildiğince fırsatçı davranmak ve halka hoş görünmeye kalkmak yerine, çalışmak ve üretmek üzerine kurulu gerçekçi bir gelecek kurgulamak gerekir.