Son dönemde popülizm siyasetin baskın bir unsuru hâline geldi. Bunun üzerine, bekleneceği gibi akademi ve entelektüel dünya popülizm konusunu evire çevire ele almaya başladı. Böylece çok kısa bir süre içinde, zaten var olan zengin ve geniş popülizm literatürüne çok sayıda yeni çalışma eklendi.
Popülizme ilişkin tartışmanın en temel boyutu, popülizmin ne olduğu sorusu üzerine yükselmektedir. Bu tartışma günümüz dünya siyaseti açısından önemlidir, zira akademik ilginin ötesine hızlıca geçerek güncel siyasi hayata ve liberal demokrasilerin akıbetine etki etme potansiyeline sahiptir. Popülizmi nasıl tanımladığınız, hâliyle onu nasıl ele almanız gerektiğini ve ona nasıl davranmanız gerektiğini belirleyecektir. Popülizm; demokrasinin olağan bir boyutu olarak, demokrasinin tam kendisi olarak, demokrasiyi tehdit eden bir virüs olarak veya yozlaşıp oligarşik hâle gelen bir demokrasiyi yeniden sağlığına kavuşturabilecek bir iksir olarak oldukça farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Peki, popülizm bunlardan hangisi? İyi bir şey mi, kötü bir şey mi? Yoksa iyilerin elinde iyi, kötülerin elinde kötü olan nötr bir araç mı? Yoksa herkesin popülizmi kendine mi?
Burada tanım keşmekeşinden mustarip popülizm kavramını tümden aydınlatamasak bile, üzerine bir parça ışık tutmayı deneyebiliriz. Bu küçük ışık demetinin, popülizmin farklı popülizmlere dönüşebilme yollarını da kısmen aydınlatabileceğini umuyorum. Popülizmin niteliksel boyutu üzerine konuşabilmek ve değerlendirme yapabilmek için, tür olarak ne olduğundan başlamak gerektiği kanaatindeyim. Popülizmden bazen bir siyasi tarz, bazen bir toplumsal hareket türü, bazen de bir ideoloji olarak bahsediliyor.
Siyaset Tarzı
Örneğin; seçmenlerine hesap kitap bilmez seçim vaatlerinde bulunan, olayları veya hedefleri irrasyonel sebep-sonuç ilişkileriyle resmeden, seçmene acı gerçekleri değil duymak istediklerini söyleyen, halkı pohpohlayan buna karşın elitleri yerden yere vuran bir siyasetçi varsa, siyaset tarzının popülist olduğunu söyleyebiliriz. Popülist tarzı en genel anlamıyla oy toplarken, politika üretirken veya hükümet ve muhalefet ederken rasyonel veya hukuki olanın sınırlarını aşarak “halktan biri” veya “halkın kurtarıcısı” gibi konuşma, davranma ve eyleme biçimi olarak görebiliriz.
Türkiye siyasi tarihi popülist siyaset tarzının güzide örnekleriyle doludur. Hükümetlerin seçim öncesi dönemde oy avcılığına yönelik kamu harcamalarıyla bütçelere ağır hasar vermeleri kanıksanmıştır. Kırk yıldır yapılmayan yolların asfaltlanması, maaşlara zam, kamuya personel alımı, imar, vergi veya para cezası aflarının çıkarılması klasikleşmiş popülist vaat ve icraatlardır. Popülist siyaset tarzı konusunda Süleyman Demirel adeta bir ikon olmuş, Cem Uzan ise kısa süren siyasi hayatında starlık koltuğuna oturmuştur. Demirel’in 1991 seçimlerinde “herkes kaç veriyorsa ben beş katını vereceğim” vaadi; Uzan’ın “mazotu 1 lira yapacağım, üniversite sınavını kaldıracağım” vaatleri veya Çiller’in “herkese bir ev, bir araba anahtarı” vaadi ilk akla gelen örnekler.
Aslında, popülist tarz, demokrasilerin hemen hemen hepsinde çeşitli dönemler ve farklı derecelerde karşılaşılan bir siyaset tarzıdır. Mümkün en çok oyu veya desteği elde edenin iktidarı hak ettiği bir sistemde popülist siyaset tarzından tamamen uzak kalmak pek mümkün görünmüyor. Bu yüzden pek çok kişi popülizmi demokrasinin olağan bir boyutu olarak görmektedir. Demokrasinin meziyeti sayılan yöneticileri, yönetilenlerin talep, istek, beklenti ve ihtiyaçlarına karşı duyarlı olmaya zorlayan sistem acaba kendi içinde demokrasinin “bug”ını mı taşıyor?
Toplumsal Hareket
Popülizmi bir tür toplumsal hareket olarak gören yaklaşım, popülizmi keskin değişim ve dönüşüm zamanlarında toplumsal statüsü, ekonomik durumu, yaşam biçimi veya dini-kültürel değerleri bakımından şiddetli bir sarsıntı geçiren veya bunlara yönelik ciddi bir tehdit algısı içine giren toplum kesimleri tarafından sergilenen bir başkaldırı ve itiraz hareketi olarak görüyorlar. Popülist toplumsal hareketler meselesi ilk başlarda bilhassa 19. yüzyılda geleneksel toplumdan modern topluma geçiş sancıları yaşayan ülkelerde gözlemlenen fenomenlerle ilgili olarak ve esasen modernleşme kuramları bağlamında ele alınmıştır. Kentleşme ve sanayileşme ile bildikleri dünyaları altüst olan, değişimden dezavantajlı çıkan ve henüz yeni dünyanın nimetlerinden yararlanamayan bu toplum kesimlerinin arzusu, her şeyin eskisi gibi olması veya yeni düzenden alacaklarını biran önce tahsil etmek olarak görülebilir.
Bugün ise toplumsal-siyasal hareket olarak popülizm; kendileri için koşulların hızlıca kötüye gittiğini düşünen veya hâlihazırda çok kötü koşullarda bulunduklarını düşünen grupların bu gidişe itiraz etme, dur deme veya tersine çevirme mücadeleleri olarak anlaşılabilir. Ne var ki, bu oldukça muğlak bir tanımlama gibi duruyor. Buna göre, her toplumsal-siyasal hareket bir popülist hareket olarak kabul edilebilir gibi görünüyor. Örneğin; hem Amerika’da 1950 ve 1960’larda siyahların Yurttaş Hakları Hareketi, hem de beyazların Ku Klux Klan Hareketi, her ikisi de, popülist hareketler midir? Hatalı bir şekilde popülist hareketler Ku Klux Klan gibi aşırı sağ hareketlerle özdeşleştirilse de, popülizm hem sağ hem sol tandanslı olabilir. Örneğin; yoksul köylülere zenginlerin elinden alınarak toprak dağıtılmasını savunan köylü Rusya’daki Narodnik Hareketi, Arjantin’de Peronculuk, Venezualla’da Chavezcilik sol popülist toplumsal-siyasal hareketlerdir.
Popülizmin muğlak bir doğası olduğunu kabul etmek gerekir. Bu muğlaklık tümden aşılamaz, lakin ayırt edici iki hususa başvurabiliriz. Popülist hareketlerin en önemli işareti; bir hareketin halk ve elitler ayrımı ve karşıtlığına dayanıp dayanmamasıdır. Burada elitler yozlaşmış, halktan kopuk, kendi çıkarları dışında bir ölçüleri olamayan ve halkı sömüren anti-öteki olarak konumlandırılır. Buna karşın, söz konusu hareketin içinde yer alan toplum kesimi halkın tamamı olmamasına rağmen gerçek veya asli halk olarak veya ülkenin külfetini en çok çeken ancak en çok ezilen, hakkı yenen kesimi olarak tanımlanır, yüceltilir ve kutsanır.
Popülist hareketlerin ikinci ayırt edici özelliği ise taleplerin hak ve hukuk temelli olmaması, bunun yerine sosyo-ekonomik ve kültürel temelli olmasıdır. Popülist hareketler belli bir hakkın kendilerine de tanınması, anayasal güvenceye alınması veya uygulamadaki hukuki eşitsizliklerin giderilmesi gibi hak ve hukuk temelli talepler etrafında şekillenmezler. Burada hemen yukarıdaki soruya dönecek olursak, Amerikan siyah Yurttaş Hakları Hareketi’nin ilk koşulu taşıdığı ileri sürülebilecek olsa bile, ikinci koşula uymadığı açıktır, yani popülist bir hareket olarak tanımlamak güçtür. Ku Klux Klan hareketi ise sahip oldukları sosyo-ekonomik konumu kaybetmek istemeyen, ayrıcalıklarını beyaz protestanlar dışındaki gruplarla paylaşmak istemeyenlerin oluşturduğu bir harekettir. Aynı zamanda kendilerini gerçek Amerikalı veya Amerika’nın aslî sahibi olarak gören, diğer toplulukları dışlayan, bu toplulukları kendine düşman gören, elitlerin ise gerçek Amerikalıların değil, Amerikalılığı tehdit eden kesimlerin çıkarlarına hizmet ettiğini savunan bir harekettir. Ku Klux Klan hareketi popülizmin her iki koşulunu da sağlayan bir harekettir.
İlliberal Demokrasinin İdeolojisi
Son olarak popülizmin bir ideoloji olduğu görüşünü ele alalım. Popülizm, liberalizm veya Marksizm gibi klasik türde bir ideoloji değildir elbette. Popülizme baktığımızda tutarlı ve kapsamlı fikirler bütünü bulamayız. Ancak bu popülizmin karakteristik belli fikir ve görüşler taşımadığı anlamına gelmez. Popülizmin bir ideoloji olduğunu söyleyenler onun “seyrek dokulu” bir ideoloji olduğunu, bu yüzden farklı popülist hareketlerde ve tarzlarda bambaşka ideolojilerden unsurlar bulabildiğimizi düşünüyorlar. Popülizmde belli fikirler var, ancak popülizm seyrek dokuyu yoğunlaştırmak için bazen solda bazen sağda yer alan farklı ideolojilerden unsurlar alıp dolgu malzemesi olarak kullanıyor ve böylece kendisini muazzam bir esnekliğe ve hayatta kalma becerisine kavuşturuyor. Adeta ortaya çıktığı koşullardaki, en kullanışlı ve yükselişteki eğilim ve görüşlerin uygun bir kombinasyonunu benimseyerek büyüyor. Böylece örneğin; Latin Amerika’da daha ziyade sol, Kuzey Amerika’da ise sağ ideolojik unsurları kullanabiliyor.
Ben de popülizmin bir ideoloji olarak görülmesi gerektiğini düşünenlerdenim. Popülizmi bir ideoloji olarak tanımladığınızda diğer boyutlarını reddetmiş olmuyoruz. Bilakis, popülizmi bir ideoloji olarak kabul ettiğimizde, popülist toplumsal hareketler ve popülist siyaset tarzı için aynı anda açıklayıcı bir perspektife kavuşmuş oluyoruz. Seyrek dokulu veya esnek bir ideoloji olarak popülizm pek çok toplumsal harekete ve pek çok ülkedeki pek çok siyasetçiye ilham verebiliyor. Popülizm ideolojisi aynı zamanda belli türde bir siyasi toplum veya demokrasi anlayışına kaynaklık ediyor. Popülistler, liberal demokrasiyi elitlerin tahakküm kurduğu, asli halkın iradesini ve çıkarını dikkate almayan ve çeşitli hukuki ve kurumsal yapılarla halk iradesini bypass eden demokrasi dışı bir rejim veya sahte bir demokrasi olarak görüyorlar. Sahte demokrasi olan liberal demokrasi yerine hakiki demokrasi olan popülist demokrasiyi geçirmek istiyorlar.
Hem bu demokrasi anlayışına hem çeşitli toplumsal hareketlere hem de belli bir siyaset tarzına kaynaklık eden popülizm ideolojisinin farklı yönleri üzerinde durularak birden fazla tanımı yapılmaktadır. Bana kalırsa popülizm ideolojisini onun karakterini belirleyen temel özelliklerini toplayan üç anlayış ile özetleyebiliriz. Bunlar; karşıtlık içinde kurulan bir asli halk anlayışı, asli halkın veya onu temsil edenlerin iradesinin sınırlandırılamazlığını savunan mutlak egemenlik anlayışı, son olarak ise toplumu/halkı/milleti homojen ve yekpare bir yapı olarak görme ve kurma arzusunun bir sonucu olan anti-çoğulculuk anlayışı.
Böyle bir ideolojinin biçimlendirdiği demokrasi anlayışı liberal demokrasinin karşıtıdır. Bu yüzden demokrasiyi liberal yapan unsurları ortadan kaldırmak isteyen popülist hareketler, partiler veya popülist liderler, liberaller bakımından demokrasi için bir tehdit olarak görülürler. Popülizm liberal demokrasinin bireysel özgülükler, sınırlı iktidar, hukuk devleti ve çoğulcu toplum gibi temel sütunlarını yıkmaya kalkacak ve onu otoriter bir rejime doğru sürükleyecek tehlikeli bir virüstür. Bu tehlike karşısında dikkatli ve uyanık olmak gerekir.