Korhan Gümüş

Açık Radyo bağımsız yayıncılığın –bu ülkede pek eşine rastlanmayan- bir başarı hikayesi. Sayıları binleri bulan programcıları, kurucuları, katılımcıları, destekçileri ile kendi imkanlarıyla ayakta duran, herhangi bir çıkar kuruluşuna, güce yaslanmayan bir girişim. Açık Radyo’nun kendi gücüyle ve bağımsızlığından ödün vermeden ayakta durması birilerini rahatsız etmiş olabilir… Belki Osman Kavala gibi bağımsız sanat ve sivil toplum alanlarında başarılı deneyimler ortaya koymuş bir kişi yedi yıldır hapiste tutulurken, Açık Radyo’nun da varlığını gelişerek sürdürmesi de bir neden olabilir.

Büyükşehir Belediyesi, Birleşmiş Milletler Zirvesi öncesinde Beyoğlu’nda, herkesin gözünün önünde büyük bir köpek katliamı gerçekleştiriliyor. “Panter Emel”, bir basın toplantısı düzenleniyor. Hayvan hakları savunucuları basın toplantısına ellerinde büyük çuvallarla geliyorlar. Çuvalların içi zehirlenmiş sokak köpeklerinin cesetleriyle dolu. Topladıkları köpek cesetlerini masaların üzerine yerleştiriyorlar. Dünyanın gözü tam da İstanbul’un üzerindeyken müthiş bir skandal patlak veriyor.

Dünyanın en heyecan verici arkeolojik keşiflerine sahne olan, yabancı medyanın geniş yer verdiği Yenikapı’nın bugün geldiği hale bir bakın. Kabataş? İstanbul’un en güzel manzaralarından birine sahip kıyıya sağır cepheli, iki katlı, taşıyıcıları sorunlu devasa bir yapı yerleştirildi. Geçmişteki gibi bekleme salonlarından ibaret olan küçük yapılar yerine bu devasa yapıya neden gerek duyulduğu, neden bu kadar yüksek yapıldığını kimse bilmiyor. Böylesine bir fırsatın, kamu zekasını geliştirmek için istisnai koşullar ve keşifler yaratan bir alanın bu hale gelmiş olmasından dolayı şehrin yaralandığını, acı çektiğini hissediyorum.

İETT Genel Müdürü İrfan Demeti “Adalar’da, özellikle Büyükada’da yoğun bir talep var, bu nedenle bu minibüsleri çalıştırmak zorundayız” diyor. Sözünü ettiği tatil günlerinde özellikle de bayramlarda olmak üzere yüz bin sayısına ulaşan ziyaretçinin Adalar’a gelmesi. Birincisi arzı talebin şekillendirdiğini varsayıyor. Kimse onlara söylemiyor mu, bu talebi arzla siz yaratıyorsunuz, farkında değil misiniz? Çözüm zannettiği şey sorunun kendisi.

“Eşyanın Belleği” başlıklı sergi Büyükada’daki Adalar Müzesi’nde açıldı. Doğumundan itibaren bir Adalı olan Viktor Albukrek meğersem eşi benzeri olmayan, akıl almaz bir uğraş gerçekleştirmiş, hayatı boyunca. Sergi yalnızca binlerce eşyadan oluşan bir koleksiyonu gözler önüne sermekle kalmıyor, onun bu şaşırtıcı kişiliğini de tanıma imkanı veriyor.

Şehrin önemli bir transfer merkezi olan Kabataş’ta bir düzenleme ihtiyacı vardı. Daha önceki “naif martı projesi’nden ve arkasına yapılmaya çalışılan akıllara ziyan tünel (battı-çıktı) saçmalığından sonra, nihayet “mimari bir fikir”. Kabataş’taki Büyükşehir Belediyesi’nin gerçekleştirdiği projeden söz ediyorum.Parkı binanın üzerine taşırma fikrinden hoşlandım. Ancak kafamdaki sorular daha da arttı.

Elena Venizilou, yani Atatürk’ün çağdaşı Yunan Başbakanı, dünyaca ünlü siyasetçi Eleftherios Venizelos’un eşinin Büyükada’da Kadıyoran Caddesi’nde oturduğum yerden yaklaşık elli metre uzakta yaşadığını, buradaki konağın sahibi olduğunu öğrendim. Elana, yazları gelip kaldığı dedesine ait Skiliçis Konağı’na eşinin 1930’daki Türkiye ziyareti sırasında Atatürk’le birlikte de gelmişler. Kalbi vasiyetine uygun bir şekilde Yunanistan’da yaptırdığı bir şapeldeki kavanozda saklanan Elana’nın Büyükada’daki metruk haldeki görkemli konak bugün yağmalanıyor.

Roma İmparatoru Neron’un 64 yılında tarihe “Büyük Roma Yangını” olarak geçen felaketten sonra şehri yeniden düzenlediği bilinir. İmparator Jüstinyen de 532 yılında yaşanan “Büyük Deprem” sonrası İstanbul’u yeni yapılar, meydanlar, caddeler ile yeniden düzenler. Günümüzdeki “kentsel dönüşüm”lerin bunlardan en önemli farkı, bir felaket olmadan gerçekleştirilmeleri. Buna karşılık zaman boyutundan arındırılmış, yalnızca binaları yıkıp yeniden inşa etmeye dayanan “kentsel dönüşüm” modelinin de depremi bir doğa olayı ya da fiziksel çevrenin sorunu gibi göstererek siyasal olduğu kadar “anayasal bir kriz”i de örtbas etmeye hizmet ettiğini söylemek mümkün.

Cumhuriyet’in 75. Yılında (1998), hazırlanan seçkide mimarlar arasındaki adıyla “Prost Vadisi” (Taksim-Şişli arasında yer alan) Cumhuriyet döneminin “En başarılı şehircilik uygulaması” seçilmişti. Cumhuriyet tarihinin en önemli kamusal alan düzenlemesi daha 1950’lerde tam ortasından ikiye bölünmüştür. Belediye Hilton Oteli’nin bahçesinin halka açık olması şartını getirir ama gene bizzat kendisi tarafından ortasına inşa edilen Park ve Bahçeler Şefliği deposu ve onu çevreleyen dikenli teller ile yaya geçişlerine kapatılır. Böylece mimari ana fikri, iki semti birleştirme amacı iptal edilir.

Ne zaman Diyarbakır’la ilgili bir haber görsem, aklıma hep (Fransız Anadolu Enstitüsü kurucusu ve ilk direktörü) mimar, ressam, gezgin, arkeolog, sanat tarihçisi Albert Gabriel (1883-1972) gelir. 1931 yılında, dönemin Diyarbakır Valisi’nin “şehrin genişlemesi ve hava alması için” surların yıkılması için verdiği emri, bakanlığa yazılar yazarak, entelektüel çevreleri bilgilendirerek o engellemişti. Bu sefer de öyle oldu. Suudi Arabistan’ın Riyad kentinde düzenlenen UNESCO Dünya Mirası Komitesi'nin 45. Oturumu sona erdi. Komite Diyarbakır ile ilgili kararı bir sonraki oturumuna erteledi. Küçük bir topluluğun dışında kimsenin gündemine almadığı ya da fark etmediği bu olay UNESCO’nun kuruluşundaki amaçlardan ne kadar uzaklaştığını da gösteriyor.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Mehmet Özhaseki, İstanbul için özel bir “Deprem Yasası” çıkarmayı hedeflediklerini açıkladı. Kafamdaki bu soruya cevap bulmak için Sayın Özhaseki’nin konuşmasını tekrar tekrar dinledim. İstanbul’da depremde yıkılacak binaların sayısı hakkında istatistik bilgiler verdi. Peki depremde yıkılacak olan evler ya da işyerleri hangileri? Korkarım ki depremsellikle ilgili istatistik bilgiler, fay hatları tartışmaları afetler karşısında izleyicileri hareket geçirmek şöyle dursun, pasifleştiriyor. Oysa fay kırılması felaket dediğimiz olayın yalnızca cisimleştiği an. Olayın cisimleştiği andan, yani felaketten önce ona uzanan bir dolu gelişme yaşanıyor. Aklıma öğrencilik zamanlarımda, “alternatif konut üretimi” gibi temalar altında çalışmalar yapan, benim de öğrencilik projelerimi etkileyen Mehmet Adam geldi. Ve onun 1989 yılında Bayındırlık Bakanlığı’na sunduğu afetlere karşı dirençli yerleşimler oluşturmak için iletişim programı ve pilot şehircilik deneyimi önerisi…

Yerelin merkeziyetçi siyasetle askıya alınmış olması bir taraftan önemli bir çelişki oluştururken diğer taraftan da AB süreci bu politikaları yenilemek, neoliberal koşullara karşı dirençli hale getirmek için eşi benzeri olmayan bir fırsat oluşturuyordu. Bu yerel kamusal deneyimlerin kayıtlardan silinmiş olmaları üzerinde düşünmek ve yaşam alanlarıyla ilgili gelişmelere bakmak bu fırsatın nasıl kaybedildiğini anlamak için bir fikir verebilir.

İtalyan mimar Gae Aulenti'nin Paris’in merkezindeki devasa tren garını şehrin en büyük sanat müzesine dönüştüren projesi (Orsay Müzesi) açıldığı 1986 yılından beri her yıl milyonlarca ziyaretçinin akınına uğruyor. Aynı mimarın bir çağdaş sanatlar müzesine dönüştürülmesi için projelendirdiği Feshane dokuma binası ise bu süreçte tam dört kere yeniden projelendirildi ve inşa edildi. Bu işte bir tuhaflık yok mu?

Büyükşehir Belediyesi Adalar’da harika bir caz festivali düzenledi. Evet, bu tür kültür ve sanat etkinliklerinden hoşlanıyorum. Ama ne zamanki bir kamu kuruluşu bana "bak, işte ben senin istediğini yapıyorum, sana sevdiğin müziği dinletiyorum" diyor, o zaman biraz kafam karışıyor. Hatta tüylerim diken diken oluyor. Bu nedenle olsa gerek, “yalnızca içerik değil yöntem, yapılış şekli de önemli” deyiverdim. Deneyimli dostlarım, sağ olsunlar, gene de bana yardımcı olmaya çalıştılar. “Eğer dışlanmamak istiyorsan, hoşuna gidenlere katıl ve sus.“ Haklı değiller mi? İşte dedim, tam da benim kafamı kurcalayan da bu. Yönetime kim gelirse, kamusal alanda sanat ve düşünce üretimi onun zihniyetine göre şekilleniyor ve bu da "normal" karşılanıyor. Yalnızca sanat değil. Her konuda böyle.

Resmi açılışı Cumhurbaşkanı ve eşi tarafından 19 Mayıs’ta gerçekleşen yeni İstanbul Modern’in mimarı çok sayıda ödül sahibi olan Renzo Piano. “Dünyanın en iyi müze tasarımcısı” olarak da ünlenen Piano’nun İstanbul’da bir eserinin olması birçok kişi gibi benim için de heyecan verici. Osmanlı modernleşmesinin bir kırılma noktasını simgeleyen Nusretiye Camii’ni, bu önemli anıtı bir parça perdelese de, sanki geçici bir inşaatmış gibi kıyıya yerleşen bu hafif yapıyı mimari açıdan beğendiğimi de söyleyebilirim.

Oyunun kuralı, sanatın kamusal alanla temas etmemesi. İşte bu yüzden günümüzde güncel sanat neredeyse tamamen filantropi (hayırseverlik) alanına izole edilmiş durumda. Kamusal alan ise erkmerkezci yapıların egemenliği altında. Örneğin bugün bu yüzden, ayrımcılık ve şiddet içeren, şehrin yoksul mahallelerini kazıyan kentsel dönüşüm projeleri ancak sermayenin kültür kurumlarının içinde, salonlarında sorgulanabiliyor.

Yapı ve Kredi Bankası’nın kuruluş yılları… Güncel sanatın filantropinin (insan ya da hayırseverlik de deniyor), yani özel sermayenin müzelerine, etkinliklerine izole edildiği, kamusal alanın ise devlet gücünü kullanan imtiyazlı sınıflar tarafından işgal edildiği “yeni kültür rejimi”nin işaretlerinin bu süreçte ortaya çıktığını düşünüyorum. Ne paradoksal bir ilişki değil mi? Sermaye ve güncel sanat!

O sırada “Akademi” demek imtiyazlı seçkinler, ataerkil ilişkilerin hakimiyeti ve milli ideolojinin yeniden üretimi demek. Bu imtiyaz sahibi erkek kişilerin hâkim olduğu dünyada, hiçbir yerde bir çivi dahi çakılamıyor. Kadın kişiler ise kimi zaman, kimi yerde ancak erkeklere “asistanlık” yapabiliyor. Şakir Paşa’nın kızı Büyükadalı Aliye Berger’in sıradışı ve bağımsız bir kadın sanatçı olarak 1954 yılındaki yarışmayı kazanması neyin muştulayıcısıydı?

Birinci soru: Bilim insanları kendi uzmanlık alanlarında görüş açıklayamazlarsa, üniversiteler ve uzmanlık kurumları afetler karşısında işlevlerini yerine getirebilir mi? İkinci soru: Kamu adına üretilen bilgiler, kariyer imkânları, statüler özelleştirilirse ve ayrıcalık elde etmek için kullanılırsa, bilim afetlere dirençli sosyal yapıların geliştirilmesinde rol alabilir mi?

Kız Kulesi gibi “sosyal anıt”lar yalnızca erk tarafından temsil edilen, şekil verilen, gösterilen, istedikleri gibi anlam verilen nesneler olarak değil, canlı imgeler olarak insanların belleğinde yaşamlarını sürdürürler. Bu tür kolektif bellekte yer alan anıtlarla ilgili projelere yapılan müdahaleler erk sahipleri için kolay işler değildir. Kız Kulesi restorasyonunda da böyle oluyor.

İnsanlar neden Şili’de, Meksika’da, Japonya’da ve benzeri ülkelerde olduğu gibi akılcılaştırma fırsatlarından yararlanamıyor? Türkiye’de şehirler neden planlanamıyor?

Felaketlerin, krizlerin temelinde şehirlerin, mekânların eşyalar gibi tasarlanabileceğini hayal eden, işaretsizleştirici yönetim pratikleri var. Erkmerkezci yöntemlerle afetlere karşı dirençli olmak mümkün değil. Bu yüzden afetten sonra ortaya çıkan “bu bir milat, değişiyoruz ve her şeyi değiştiriyoruz” söylemleri pek inandırıcı olmuyor.

Her depremden sonra televizyon kanallarında fay hatlarının yerleri tekrar tekrar hatırlatılıyor. Böylece topluluklar gerçeklik karşısındaymış gibi travmatize ediliyor. Toplulukların bilime inanması isteniyor ve bilim de dine dönüşmüş oluyor. Bilginin yerle, topluluklarla temas imkânları, sürekli ve sınırsız nesnelleştirme işlevi ortadan kalkıyor. Böylece yapılması gerekenlerin üstü örtülüyor. Yoksa kolay mı bu kadar ahmaklığı örtbas edebilmek?

Latince “dur a lex, ced lex” (kanun, kanundur) diye bir söz var. Kuralın tartışmasız ve genel geçer olduğunu gösteren. Türkiye Cumhuriyeti’nde ise bu söz “kural var, ama istersen kuralsızı da var, istisnası da var” diye vücut bulmuş. Yani bir tarafta başta kamunun, vatandaşın da ciddiye almadığı şekilci bürokratik kurallar (yasaklar) var, diğer tarafta da ‘gelişmeye engel olmamak için’ onları askıya alan, esneten yönetimler...

Ulusdevletin kuruluşu ile merkezi yönetimin bir şubesine dönüştürüldüğü için ilk belediyenin, bu yeni yönetim deneyiminin günümüzde unutulan özelliği tepeden, bürokratik veya askeri nedenlerle gerçekleşen bir idari reform değil, doğrudan yerelden ve sivil toplumdan başlayan bir hareket oluşudur.

Avrupa Birliği, muhalefet tarafından utangaç bir şekilde dile getiriliyor. Bu tutum, ister istemez bir önceki dönemde siyasal iktidarın sahiplendiği, kimi zaman içine sivil toplumu da alan gelişmeleri hatırlatıyor.

Tepebaşı şehrin bütün kurumlarıyla, yapılarıyla, mekânlarıyla yaşadığı modernleşme tarihinin bir hafıza mekânı. Hatta daha da ileri giderek Tepebaşı parkı ve meydanının, şehrin modernleşmesinin kamusal alandaki kuluçka merkezi olduğunu söyleyebilirim. Bu yazıda Tepebaşı’nın nasıl yaratıldığını ve nasıl yok edildiğini anlatacağım.

Su krizi kapıda. İstanbul gibi şehirlerde risk giderek artıyor. İstanbulluları dahil etmeden bu kritik sürecin yönetilmesi imkânsız. Su ve atıksu yönetiminde yerel halkın söz sahibi olabilmesi için yönetimin katılımcı hale getirilmesi gerekiyor.

Latour gibi "istifleyici-nesneleştirici olmayan" uzmanlar kuşlar, böcekler, bakteriler, kısacası gördüğümüz dünyayı öğrenmek, anlayabilmek için insan-merkezci olmayan, eşitlikçi ilişkiler üzerine kafa yormamız gerektiğini söylüyorlar.

Latour’a göre bilim müşterek araçlarla nesnellik (objektivite) üreten bir işleyiş, çok yönlü bir sorgulama arayışı. Hakikat ise farklı, kesinlik içeren bir şey. Bu ikisi günümüzde çoğu zaman birbirine karışıyor.