Halil Berktay

Bugün aşırı milliyetçi bir partinin iktidarda olduğu Hindistan’ın geçmişten kalma “yıkıcılık ve halkı isyana teşvik” (sedition) yasası, çok ağır bir yasa. Uluslararası alanda çok kötü bir şöhreti var. Türkiye’nin askerî-bürokratik vesayet dönemindeki şekliyle “terörle mücadele” yasasını, TCK’nın 312. maddesini veya “Türklüğü kötüleme” hükümlerini hatırlatıyor.

  Dünden söylemiştim; John Stuart Mill’in liberal demokratik düşüncenin en büyük klasiklerinden sayılan Özgürlük Üzerine’sinden (1859; On Liberty) bazı kritik  alıntıları şimdilik sadece aktarıyorum,...

Nasıl bir hırsızın cüzdanınızı çalma arzusu ile sizin yasal sahibi olduğunuz cüzdanınızı çaldırmama arzunuz aynı kefeye konamazsa, herhangi bir kişinin kendi görüşüne bağlılığı ile başka birinin bu görüş ve bağlılıktan alınıp rencide olması da aynı şey değildir.

Bu yazının kendisi sırf spot ve vinyetlerden ibaret. Çaresiz, tamamını okuyacaksınız. Ayrıca özetlenebilirliği, manşet altına çıkarılabilecek bir yanı yok.

Bana göre, beş veya altı tane farklı sorunu yanyana koyup, toplayıp tek bir sorun haline getirmekle hiçbir yere varılamaz. Cengiz Kapmaz’ın da karşı olduğu ve endişe duyduğunu söylediği politik kutuplaşma hali, bu tür toptancılıklarla sadece büyür ve tırmanır. Buna karşılık sorunları küçük küçük dilimleyip ayrıştırmak, anlaşmazlık noktalarını lokalize ve minimize etmeye yarar.

Gazeteci ve CHP milletvekili Enis Berberoğlu’nun 25 yıla mahkûm edilip derhal tutuklanarak cezaevine konmasının, Kemal Kılıçdaroğlu’nun da buna karşı Ankara’dan İstanbul’a bir “Adalet” yürüyüşü başlatmasının sarsıntısı epey sürecek. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın son iki konuşması, çeşitli yönleriyle tartışmaya açık. Şimdilik niyetim sadece bir bilgi yanlışını düzeltmekle sınırlı.

Özetlersek (1) iki büyük güç olarak ABD ve Rusya, Türkiye’yi gerek Irak’tan, gerek Suriye’den, yani aslında Ortadoğu haritasının yeniden çizilmesi sürecinden tümüyle dışlamak niyetinde. (2) Keza aşikâr ki PYD/YPG’ye yaslanışları güçlenerek sürecek. Çünkü o coğrafyada Türkler yok, Kürtler var. (3) Türkiye ise ortak veya potansiyel ortaklarını hiç düşünmeyen, kazan-kazan anlayışından uzak bir soğukluk içinde. Herkese kızarak, herşeye olmazlanarak tehlikeli bir yalnızlığa sürükleniyor.

Her demokrasinin seçimlerin ve parlamentoların yanı sıra başka hukuk kurumlarına da ihtiyacı vardır. Dolayısıyla halkın iradesinin ifade bulmasını tamamlayan her kurum bir tür vesayet gibi görülemez. Amerika’da söz konusu kurumlar, Türkiye’deki gibi askerî-bürokratik (ve demokrasiyi içermeyen) bir modernizasyonun ürün ve araçları olarak ortaya çıkmadı. Doğrudan doğruya demokrasi sürecinin bir parçası ve sonucu olarak hayat buldu.

Yazamadığım haftalarda aldığım notların önemli bir bölümü Trump… Trump ve Ortadoğu… Trump ve Avrupa… Trump ve Türkiye konularıyla ilgiliydi. Dünkü İngiltere seçimleri yorumumun ardından, bizde Brexit gibi Trump’a da bağlanan yanlış umutlar ve sahte iyimserliklerle devam ediyorum.

Geçtiğimiz haftalarda iş çokluğundan pek yazamadım ama izledim, gözledim ve hayli de not biriktirdim. Şimdi bunlardan kısa kısa makaleler türetiyorum. Güncellikten başlayacak ve oradan gerilere, arkada kalan bazı olayların düşündürdüklerine döneceğim.

Diyarbakır’dan bir aşk ve aşk mektupları öyküsünü de Ahmet Arif anlatmıştı yıllar yıllar önce. Meğer dün ölümünün 26. yıldönümüymüş.

“Modern bir cumhuriyet ve çağdaş bir demokrasi, ne genel olarak vatandaşlarının, ne ilk-orta-yüksek öğrenimdeki çocuk ve gençlerinin herhangi bir “izm”e bağlı olmasını; ezeli ve ebedi bir Atatürkçülük projesi ve ideolojisine bağlı kalmasını isteyemez. Hem çağdaş eleştiriye açık evrensel dimağlar olacak (faraza YÖK yasası öyle diyor), hem de Atatürkçülük dersi ve dolayısıyla herkesin Atatürkçü olması talebi! Bu ikisi yan yana olamaz. Palavradır. Mümkün değildir.”

“Toprak bir kâsedir / çömlekçinin rafında tâcidar, / ve zafer yazıları / yıkılmış duvarlarında Keyhüsrevin...”

Paradoksa bakın ki Fransız Devrimi, bir yandan Paris’in Bastille’i zapteden ve (kadınlarıyla) Versaille’a yürüyüp kral ile kraliçeyi kente dönmeye zorlayan “sansculotte”larını (baldırı çıplaklarını), diğer yandan da onları hizaya sokup “Marseillaise”in müziğiyle uygun adım yürüten Napolyon gibi bir lideri sahneye çıkardı. Gerçekten benzersiz miydi? Ya da, tam ne kadar benzersizdi? Bütün büyük adamlar için sorulabilecek bu soruyu, bir bakıma Plehanov cevaplandırıyor.

Bu yılın başlarında, 5-6 Ocak 2017’de yazdığım bir yazı, bu köşede 7 Ocak’ta yayınlanmış: “‘Pirus zaferi’ (ve Helenistik Çağ üzerine notlar).” Siyasî uzlaşmazlık ve çatışmacılığın yol açabileceği felâketler, illâ darbe kılığına bürünmeyebilir demişim. Epir (Epiros) krallığının ve Pirus’un (Pyrrhus) serüvenini, “kifayetsiz ihtiras”lara, “kırk akıllının çıkaramadığı taşlar”a veya “astarı yüzünden pahalı” projelere örnek göstermişim. İÖ 280 Heraklea ve İÖ 279 Asculum muharebelerindeki muazzam kayıplarından sonrakendisini kutlayan birine, Kral Pirus’un “Romalılara karşı böyle bir zafer daha kazanırsak, bu bizim sonumuz olacak” diye cevap verdiğini aktarmışım.

Gene bir resimle başlayalım. Evvelsi gün, Varşova Gettosu Ayaklanması’ndan son teslim olanları görmüştük, gaz odalarında can verecekleri Treblinka’ya, Majdanek’e ve diğer kamplara sevk noktasına yürürken. Yukarıda ise onları öldüren ve ölüme gönderenler, yanan blok apartmanların önünde poz vermiş, gene meçhul bir SS kameramanına.

Tarih bilmek önemlidir kuşkusuz. Karmaşıklığını, çok katmanlılığını bilmek önemlidir. Bir takım olay ve tarihleri ezberden sıralamak değildir burada mesele. Lâf yetiştirmek, “öteki”nin cemaziyülevvelini hatırlatmak, nisbet vermek de değildir. Asıl kritik nokta, tarih içinde varolan insanları hissedebilmek, insanlığın yaşadıklarını paylaşabilmektir.

Birkaç ay önce Pretoria’da da söylemiştim: “The AKP is its own best bet.” Muhalefetten hiçbir umut yok. CHP düşünsel bir sıfır. Türkiye’nin demokratikleşme serüveninin kaderi, gene ülkenin Müslüman çoğunluğuna bağlı.

Bugün, Türkiye’den farklı olarak Avrupa’nın Faşizm ve Nazizm ile doğrudan yüzyüze geldiğini; olanca kahrını çektiğini, en feci uygulamalarına maruz kaldığını ve neredeyse Nazizm yüzünden ölmeye yattığını yazacaktım. Faraza Almanya ve Hollanda gibi ülkeleri Nazizmle suçlamak, gerçeklere uymamasının ötesinde, bu açıdan da özel bir duyarsızlık oluşturuyor. “Biz Faşizmi ve Nazizmi görmedik, ama...” diye başlamıştım ki, durup yutkunmak ihtiyacını duydum. Bu da tam doğru muydu? Gerçeği sağlıklı bir şekilde mi yansıtıyordu?

Almanya, Hollanda ve bir bütün olarak AB’nin temel gerçekliği, düzenli yürüyen hukuk devletleri. Bu hukuk devletinin şemsiyesi altında, çok-sesli, çok-kültürlü bir düşünce, ifade, bilim ve yaratıcılık özgürlüğü barınıyor. Gene bu sayede ve aynı çatı altında, keza çok-sesli, çok-partili bir ideo-politik hayat yer alıyor. Çok geniş bir propaganda ve örgütlenme özgürlüğü, merkezden çepere (Federal Almanya’da eyaletlere, her iki ülkede geniş yetkilere sahip yerel yönetimlere) uzanıyor. Bu koşullarda Faşizm ve Nazizm suçlamaları hayli abes kaçıyor, anlaşılmaz hale geliyor.

Demokrasi, bütün siyasal rakiplerle, hukuk devleti ölçüleri içinde yarışarak varolmayı gerektirir. Oysa ister İtalyan ister Alman varyantıyla Faşist akımlar için demokrasi, tam da bu yüzden yanlış ve kötü. Faşizmin esası, bütün o diğer güçleri şiddet yoluyla yoketmek. Ama bu demokrasi içinde yapılamıyacağından, aynı zamanda (milletin bölünmesinden kurumsal olarak sorumlu tutulan bir kalıp veya kurum hüviyetiyle) demokrasiyi de şiddet yoluyla yoketmek. Üstelik Faşizm yarım yamalak değil son derece radikal, bu konuda. Toptan yıkmak, kırmak ve ezmek, Faşizmin ancak iktidara geldikten sonraki değil, daha başından itibaren tâyin edici bir yönelimi.

22 Mart’taki bir konuşmasında Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın AB’ye hitaben “Böyle devam ederseniz, dünyanın hiçbir yerinde hiçbir Batılı sokağa adım atamaz!” dediğini, bu yazı üzerinde çalışırken okudum. Önce “The Independent”da ve CNN’de İngilizcesiyle karşılaştım; gerçek olmamasını umdum; içimden, yanlış çeviri olmasını diledim; fakat sonra maalesef Türkçe orijinaline ulaştım. Kanımca bu, “Nazizm” hatâsını da çok aşan bir şey. Gene de başladığım işi sürdürüp bitirmeye uğraşıyorum.

Şimdi bu nedir? Giderek tırmandırılan bir İslamofobi ve Türkofobinin yeni basamağı mı? Referandumda “evet” toplantılarına izin vermemekle başlayan krizde, temelde haksızken bir yolunu bulup üste çıkma çabası mı? Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın meydan okuyuşu ve özellikle “Nazizm” suçlamasının intikamı mı? Almanya’nın (ve genel olarak Batının) ideo-politik cephaneliğinde Türkiye’ye karşı kullanılabilecek bu tür daha pek çok silâh bulunduğunun hatırlatılması mı? Yeni bir kuşatma ve taarruz dalgasının işaret fişeği mi?

Faşizm, zaman içinde Nazizme özgü (veya en fazla Nazizmle temayüz eden) bazı karakteristiklere indirgeniyor: yabancı düşmanlığı, aşırı milliyetçilik, farklı fikir tanımazlık, “öteki”lere tahammülsüzlük... Bir adım ötede, herhangi bir aşırı sağcılık belirtisini; demokrasi ve insan haklarına ilişkin her türlü eksiklik, güdüklük, çifte standartlılık veya ikiyüzlülüğü; bütün otoritarizm eğilim veya belirtilerini kestirmeden Faşizm ve Nazizm sayma eğilimi başgösteriyor. Oysa bunlar işin özü değil. Faşizmin ve daha çok da Alman Nazizminin bazen bahaneleri, bazen parçacıkları, bazen semptomları, dış göstergeleri. Temelde ise hukuk devletinin yokluğu yatıyor.

Özünde haklı olduğunuz bir dâvâda, ânî ve yersiz feveranlar sizi boş yere haksız duruma düşürebilir. Konuyla ilgili güzel atasözlerimiz vardır, biliyorsunuz; halkın belleği ve tecrübe birikiminde “öfkeyle kalkan zararla oturur” veya “keskin sirke, küpüne zarar” gibi uyarılar boşuna yer etmiş değildir. Erken Ortaçağda “mala pugna” deyimi kötü muharebe, kazanamıyacağın muharebe, içine çekilmemen gereken muharebe anlamına gelir.

Nisan 2014’te Joachim Gauck, Almanya’nın bir iç sorununu takip etmiyordu; Almanya’da yapılacak bir anayasa değişikliği referandumu için Türkiye’de yaşayan Alman vatandaşlarından destek aramıyordu. Doğrudan doğruya Türkiye’nin iç işlerine karışıyor, AKP’ye karşı muhalefete bir dayanışma ve teşvik eli uzatıyordu. Şimdiki olayda ise, Türkiye aşikâr ki sadece kendi anayasa referandumuyla ilgileniyor. Almanya veya Hollanda’nın iç işlerine karışmıyor; sadece bir kısım Almanya veya Hollanda vatandaşları TC vatandaşları da olduğu ölçüde, onların arasında evet (ve hayır) kampanyalarının serbestçe yürütülmesini talep ediyor. Fakat işte bunun karşılığı yasaklama, bakanların uçuş izinlerinin iptali veya sınır dışı edilmeleri oluyor.

Nasıl silindi anısı ve dersleri bir bir. Daha doğrusu, belki hiç öğrenilmedi. Gerçek şu ki, sol açısından özellikle 1960’ların ikinci yarısının, 1965-71 arasının tarihi, demokrasinin savunulması ve geliştirilmesine değil, demokrasinin “istismarı” ve sonunda çökertilmesine yaptığımız katkıların tarihidir.

Bizzat Donald Trump, başkan olmanın nasıl bir konsantrasyon gerektirdiğini belki yeni yeni anlıyor. Üstelik profesyonel yelkencilerden değil amatörlerden oluşan bir tayfayla okyanus yarışına çıkmış gibi. Konularına hâkim olmayınca, hepsi büyük bilgi hatâları yapabiliyor, ya da açık kapatayım derken büsbütün saçmalayabiliyor. Bu da kendileriyle internette felâket dalga geçilmesine yol açıyor.

Birincisi, Oskar Matzerath gibi Donald Trump da büyümemiş, büyümeyen, büyüyemeyen bir çocuk. Onun da sesi camları indirecek kadar cırlak ve canhıraş; tweet’leri ise vazgeçemediği teneke trampeti. Küstah, kaba, hoyrat. “Ham ervah”ın müşahhas hali. İkincisi, bir de Türkiye’nin Trump’çıları var, bu trampetçinin arkasına dizilen. Oysa bütün ülkelerin milliyetçileri birleşemez; hele ABD ve Türkiye milliyetçileri hiç birleşemez. Kaldı ki siyasette uzlaşmak, ahlâktan ve ahlâkî ölçütlerden kopmak anlamına gelmez, gelmemeli.

Günümüzün “hayır” cephesinde yer alanlar, çoğalmaktan (veya çok görünmekten) değil azalmaktan (veya az görünmekten) hoşlanıyorlarsa (ki bence muhalefette ve eski solun kalıntıları arasında esas olarak bu haleti ruhiye hâkim), zaten solculuktan koptuğu için sevmedikleri kişinin spesifik bir konuda tekrar kendi durdukları yere yaklaşır gibi olmasını hiç istemiyebilirler de. Zinhar hayır demesin; iktidara yönelik kısmî eleştirilerden de herhangi bir belirsizlik, kısmî bir prestij yaratmasın kendine. Silme yandaş, silme evetçi olsun. O zaman onu daha kolay kompartımanlaştırır, küçük bir “güvercin deliği”ne tıkar ve hakkından geliriz.