Kürt Tarihi Dergisi 35. sayısında “Kürt Mitleri” konusunu ele almış. Cemşid’den Rüsteme’e, Kawa’dan Dehaq’a, Mem û Zîn’den Newroz’a kadar Kürt mitlerinin bir nevi soy kütüğü çıkarılmış. Mitler, hem geçmişe hem bugüne hem de geleceğe seslenir. Nitekim dünün kurulmasında, bugünün politik mücadelelerinde ve yarının tasavvurunda mitlere nasıl bir rol biçildiği yetkin kalemlerin yazılarında tafsilatlı bir biçimde ortaya konulmuş.
Sami Çeliktaş’ın “Mitolojide Kahraman Kavramı ve Kürt Mitik Kahramanı Tipolojisi”* başlıklı yazısı da bunlardan biri. Çeliktaş, bu yazısında mitik Kürt kahramanlarının genel özelliklerini ve Kürtlerin kültürel ve siyasal dünyalarında bu kahramanlara yüklenen işlevleri anlatır.
Her toplum kahramana ihtiyaç duyar; bu, salt güçlükler karşısından toplumu koruyacak birine duyulan ihtiyaçla açıklanamaz. İnsanoğlunda hep var olduğu düşünülen cesaret gibi, fedakârlık gibi, akıllılık gibi “içsel değerler” vardır. Toplum, sürekli övgüye mazhar olan bu değerlere sahip kahramanları üretir ve kendini onlarla özdeşleştirir. Kahraman, toplumu oluşturan bireylere bir rol modeli olarak sunulur, üstün yetenekleriyle toplumu içine düştüğü darlıktan kurtarıp refaha ulaştırır. Onu toplumsal kültürde baş tacı kılan budur.
Akıl hocası, hilebaz ve haberci
Kahraman, öykülerinde tek başına değildir; ona daima rehberlik eden bir akıl hocası, onun yoluna taş koyan bir hilebaz ve bir taraftan onu maceraya sürükleyen diğer taraftan da onun maceralarını ahaliye aktaran bir haberci eşlik eder. Bazen aksakallı bir dede, bazen yaşlı bir kadın ve bazen de bir hayvan olarak resmedilen akıl hocası, gerektiğinde kahramanı eğitir, ona yol yordam öğretir, onu düştüğü yerden kaldırır, ona zorlu bir mücadele için ihtiyaç duyduğu özgüveni verir.
Hilebaz, kahramanın karşısında durur. Fakat bir kahramanın meydana çıkmasını mümkün kılacak kaosu, faciayı veya ihtilafı yaratan kişi olduğu için, öykünün merkezindedir. Kahramanı kahraman yapan odur. Mem, Beko Ewan sayesinde Mem’dir. Haberci ise, ansızın bir haber getirerek kahramanı yola çıkarır, sonra yolda kahramanın başına gelenleri halka ileterek akışı sağlar. Geleneksel Kürt kahramanlık öyküleri de üç aşağı-beş yukarı bu kurguya uyar.
“Anlatıcıların yüzyıllar boyu hikâyelerini yedinden ürettiği, yeniden karakterize ettiği Kürt kahramanları, Kürt toplumu için yaşamın birincil çelişkilerini ortaya koyan ve bu çelişkileri aşma dirayeti gösteren model tiplemeler oldular. Bu kahramanlar toplumsal bellekte iz bırakan tarihsel kişiliklerin nitelikleriyle de harmanlanıp kültürle kalıplara dönüştüler ve birey olarak hem bilinç dünyamızda hem de muhtemel bilinçaltımızda kökleştiler.” (s. 21)
Beko Ewan’ın yaratıcı hileciliği
Kürt kahramanlarının maceraları, diğer toplumların kahramanları gibi, direnemeyecekleri bir rastlantı/kader ile başlar ve son bulur. Beklenmedik bir çağrı alır kahraman, istemeye istemeye evini barkını bırakır ve maceraya atılır. Bazılarının hikâyesi mutlu sonla biter, binbir badire atlatsalar da nihayetinde evlerini dönerler. Bazılarının ise bahtı o kadar açık değildir, gönülsüzce kapattıkları kapıyı bir daha açmaları onlara nasip olmaz.
“Örneğin Rüstem son macerası hariç tüm serüvenlerinin ardından eve dönmüşken Mem çıktığı ilk maceradan dönemez. Kerr û Kulik kardeşlerden biri sağ diğeri ise ölmüş olarak döner eve.” (s. 21)
Kürt kahramanlarını harekete geçiren sebepler farklıdır. Rüstem, daha genel amaçların peşinde koşar, kimi vakit aile bireylerini korumak, çoğunlukla da iktidarı savunmak ve yabancı boyunduruğuna karşı koymak için hayatını koyar ortaya. Mem’in çağrıya kulak kesilmesinin altında sevgili/anne/tanrıçaya erişme arzusu yatar. Kerr û Kulik’ı kahramanlaşma eylemlerine iten, kendini ispat ve topluma kabul mücadelesi olur.
Elbette Kürt kahramanlarının serüvenlerinde onların yanı başlarında duran birçok tipleme vardır. Kimi gerçek üstüdür; hızır, peri kızları, efsanevi kuşlar, konuşan atlar, devler gibi. Kimi de hayatın içindendir; bilge dedeler, yaşlı kadınlar, tecrübeli kişiler, falcılar gibi. Bunlar, akıl hocası, hilebaz, haberci veya başka bir kimlikle arzı endam ederler.
“Örneğin hilebaz figürü çoğunlukla statükoyu bozmaya dönük eylemlere girişirken, usta bir hilebaz olan Beko Ewan kendini Mir’in saltanatını korumaya adamış bir karakter olarak ortaya çıkar ve hileci yaratıcılığını Mem’i yok oluşa götürme amacı üzerine kurarak kahramanın kendi isteği doğrultusunda gerçekleşeme isteğine karmaşık durumlar yaratarak ket vurur. Ama öte yandan kahramanın başka bir gerçekleşme yolunu açan da odur.” (s.22)
Kürt kahramanlık öykülerinde kadınlar; anaç kadın, akıl veren kadın, güzel kadın veya düzenbaz ve kötücül kadın tiplemeleri olarak yer alırlar. Anlatımda önemli bir fonksiyon icra etmelerine karşın kadınlar, erkek kahramanlar gibi serüvenlerini tamamlayamazlar. Öyküdeki varlıkları değerlidir; ama öyküye katılımları taşıdıkları bu değerle mütenasip olmayan bir sınırlılık taşır.
Yenilgilerin sebebi: Tarihsel hain
Siyasi hayat, mitolojiye bigane kalmaz; siyasetçiler, mitolojiye dün ile bugün arasında faydacı bir bağ kurma vazifesi yüklerler. Mit kahramanları da bu vazifenin temsilini üstlenir. Politik hareketler, kendi amaçlarını gerçekleştirmek için kendi hikâyelerini üretirler. Mitik kahramanları da, bu bağlamda, kimlik yaratmak, kitleleri belli argümanlara ikna/razı etmek ve harekete geçirmek için sahaya sürerler.
Mitik kahramanlar, politik liderlere özdeşleştirilir. Kahramanın güçlüye karşı zayıfın yanında durması, eşitsiz güçlerin çatışmasında gösterdiği insanüstü ve fedakarane tavır ile bugün mücadele eden politik liderlerin tavrı arasında benzerlikler kurularak, politik lider modern bir kahramana dönüştürülür. Mesela Demirci Kawa geçmişten alınıp bugüne getirilir, politik lider onun tahtına oturtulur. Liderin yapıp etmeleri Kawa’nın yaktığı ateş ile ilişkilendirilir; Kawa’nın düşmanlarını alt etmesi gibi liderin de halkının önünü açacağı söylenir, onun arkasından gidilmesi gerektiği anlatılır.
“Kürt kimlik mücadelesinin bir parçası olarak mitik olaylar ve kahramanlar, algısal bir boşluk bırakmama adına sürekli işletilmişlerdir. Yalnızca olumlu kahraman değil, karşıt-kahraman veya karizmatik hainler de güncel politik pozisyonların tarifinde kullanılmışlardır. Tarihsel hain sürekli bir yenilgi açıklayıcısı olarak imdada yetişir. Harpagos, Îdrîsî Bedlîsî, Ezdînşer gibi mit-tarih karışımı tarihsel figürlere dayalı yorumlar, onlara ve edimlerine eşitlenen şimdiki zaman şahsiyetleri çok kullanışlı fikir doğrulayıcıları olmuşlardır.” (s.23)
Hülasa güncel ihtiyaçları karşılamak ya da halihazırdaki pozisyonları meşrulaştırmak ve tahkim etmek için her daim bir kahraman vazifeye çağrılır ve yanına onu daha da büyütecek bir hain ya da hainler eklenir. Bunlar ya tarihin derinliklerinden bulunup çıkarılır ve /veya mevcut şartlar gözetilerek yaratılır. Toplumsal değişme ve gelişme, doğal olarak, kahramanların ve hainlerin tipolojilerinde farklılıklar meydana getirebilir ama toplumların kahramanlara ve hainlere olan gereksinimi bitmez!
Dün böyleydi, bugün böyle ve muhtemelen yarın da böylece olacak…
* Sami Çeliktaş, Mitolojide Kahraman Kavramı ve Kürt Mitik Kahramanı Tipolojisi, Kürt Tarihi Dergisi, Sayı 35, Ocak-Şubat Mart 2019, s. 18-23.