Baruch Spinoza (veya Espinosa) 1656’da Amsterdam Sefarad cemaati tarafından aforoz edildiğinde[1] yalnızca 23 yaşındaydı. Descartes’tan etkilenen ve rasyonel düşüncenin on yedinci yüzyıldaki en büyük düşünürlerinden biri olan Spinoza’nın ailesi Engizisyon döneminde Portekiz’den kaçmıştı. İberya’dan Amsterdam’a kaçan Sefarad cemaatinin bir parçası olan Spinoza aforoz edildiğinde daha henüz herhangi bir işini yayınlamamıştı.
Sonradan yayınlanan eserlerinde onu aforoza götüren fikirleri görüyoruz. Kutsal metinleri akılcı bir şekilde okuyan Spinoza’ya göre Tora insan ürünüydü, peygamberlerin Tanrı sözü değil kendi sözlerini sarf ediyordu ve Yahudilerin herhangi bir ‘seçilmişliği’ yoktu.
Bu fikirlerin hepsi Orta Çağ ve erken modern Yahudi dini liderleri için kabul edilemez şeylerdi. Bu nedenle Spinoza’yı aforoz ettiler. Aforozu resmileştiren herem belgesi şöyle buyurmuştu:
“Kimse onunla yazılı veya sözlü yoldan iletişim kurmayacak, ona herhangi bir iyilik sağlamayacak, aynı çatı altında bulunmayacak ve onun tarafından yazılan ya da hazırlanan hiçbir eseri okumayacaktır.”
Günümüzün en önemli Spinoza uzmanı, Johns Hopkins Üniversitesi felsefe profesörü Yitzhak Melamed’in araştırma ve film için Amsterdam Sefarad Cemaati’ne yolladığı izin mektubu da benzer bir metinle cevaplandı. 28 Kasım tarihli mektupta cemaat lideri Haham Joseph Serfaty şöyle diyor:
Kahal Kados Talmud Tora [cemaati] hahamları ve yöneticileri Spinoza’yı ve onun yazılarını en sert yasakla aforoz etti. Bu yasak hala geçerlidir ve geri alınamaz.
Siz hayatınızı Spinoza’nın yasaklı işlerini çalışmaya ve onun fikirlerini geliştirmeye adadınız.
Bizim tesislerimizi ziyaret etme ve o Epikür hakkında bizim sinagog ve Yeshiva’mızda (Ets Haim) [haham okulu] film çekme isteğiniz yüzlerce yıllık halaha [Yahudi din yasaları], tarih ve etik geleneğimize uygunsuzdur. Kimliğimize ve mirasımıza kabul edilmez bir saldırıdır.
Bu nedenle sizin isteğinizi reddediyorum ve sizi Portekiz Sinaogu tesislerinde persona non grata ilan ediyorum.
Size anlamlı bir Hanuka diliyorum
Dünyanın belki de en ünlü Hollandalısı ve döneminin en önemli filozofu olan Spinoza’yı kendi içlerinden gelen bir değer olarak kutlama şöyle dursun, cemaat 300 yıldır ölü olan Spinoza’ya hala öfkeli. Bir de bu öfkeyi modern filozofa yansıtmış.
Verdiği aynı derece sert cevapta Melamed de lafını sakınmamış. Antik İbranice olarak Facebook’ta yayınladığı cevabı bir yorumcu tarafından İngilizce’ye çevrilmiş. Melamed kendine mektubu yazanları ‘deli’ olarak niteleyip asıl onların Tora’ya ve Tanrı’ya küfrettiğini söylüyor. Mektubun Yeshiva yani okul olarak addettiği binayı da alaya alarak ‘orada kaç öğrenci var?’ diye soruyor. Melamed’e göre ‘eğer sizin mekanınıza bir ziyaret bile kimliğinize ve ahlaki duruşunuza saldırıysa – böyle bir ahlakı olan dünyaya yazık!’ Bitirirken Melamed şöyle diyor:
Siz benim hakkımda hiçbir şey bilmiyorsunuz. Spinoza hakkında hiçbir şey bilmiyorsunuz. Hatta – ve ciddi mesele bu – halaha konusunda dahi öyle pek büyük kalemleriniz yok. Ve geriye ne kalıyor: ‘boş varilde [düşen] sikke çok ses çıkarır.
Son yıllarda felsefe alanında, özellikle sol cenahtan düşünürler arasında, giderek popülerleşen Spinoza’nın böylesi bir yüzyıllar süren bağnazlığa konu olması internet üzerinde felsefe camiasında alay konusu oldu.
Böylesi aforoz olayları Osmanlı’da da görülürdü. İlk Ladino otobiyografinin yazarı Selanikli Saadi Besalel a-Levi (1820–1903) de Selanik cemaati tarafından aforoz edilmişti. O toplumun önemli bir üyesi, en tanınmış gazetecisi ve matbaacısı olan a-Levi’nin aforozu onu ciddi bir düşüşe sokmuştu.
Saadi Besalel a-Levi
Ancak hahamlarının aforozunun gücü zamanla değişiyor ve herkese yetmiyordu. Yahudi cemaatinin laik liderlerinden ve ünlü bankacı ailesinden olan Abraham Camondo (1781–1873) İstanbul hahamları tarafından 1862’de aforoz edilmişti ancak bu karar Camondo’ya bir etki etmemişti.
Amsterdam cemaatinin 1656’da verilen kararı sert bir şekilde uygulaması bağnazlığın geniş sınırlarını, geri alınmaz olarak niteleyişleri ise kararlarına nasıl sonsuz güç atfettiklerini gösterdi.
[1] Yahudilikte aforoz biri hakkında herem (haram ile aynı kelime) denilen bir kararın verilmesi demektir. Tüm cemaat üyelerinin herem verilen kişi ile ilişkilerini kesmesi gerekir. Böylece heremli kişi cemaatten kovulur. Bu İbranice kelimeden enheremar yani aforoz etmek fiili türemiştir.