Ayasofya’nın müzeye dönüştürülmesiyle ilgili 1934 tarihli Bakanlar Kurulu kararının iptali istemiyle Danıştay 10’uncu Dairesi’nde açılan dâvânın duruşması geçtiğimiz hafta yapıldı. 2 Temmuz’daki duruşmada, dâvâcı derneğin ve savcının iddiaları dinlendi ve Danıştay’ın aldığı kararı açıklamak için 15 gün süresi olduğu açıklandı. Cumhurbaşkanı Erdoğan ve bazı başka yetkililer daha önce Ayasofya’nın yeniden cami olarak ibadete açılması konusunda çıkacak kararın beklendiğini söylemişlerdi.
Buna karşılık Ayasofya, Hıristiyan âleminin de kutsal varlıklarından biri sayıldığı için, bu meselenin tekrar gündeme gelmesi uluslararası tepkilere yol açtı. Ayasofya’nın müze olarak korunması çağrısında bulunan Yunanistan ve Rusya gibi ülkelere, dâvâdan bir gün önce ABD de katıldı.
Olası bir camileştirme kararını sorgulayan bu açıklamalarda sıklıkla Türkiye Cumhuriyeti’nin üzerine oturduğu çoğulcu tarih zemin; Ayasofya’nın çağımızda farklı inanç ve kültürler arasında bir köprü olarak işlevi; tek bir dine bağlı olmayan evrensel bir mirası simgelemesi gibi noktalar vurgulandı. Bu bağlamda, dünyanın dört bir yanından Bizans ve Osmanlı tarihçi ve sanat tarihçileri de bir araya gelerek, 1 Temmuz’da “Ayasofya’nın statüsüne ilişkin açık mektup” başlığı altında bir yazı yayınladı. “Kanaatimizce temel mesele ‘Ayasofya müze mi, yoksa cami mi olsun?’ değil, bilâkis ‘Ayasofya’yı en iyi şekilde nasıl koruyabiliriz?’ olmalı” yaklaşımını öne çıkaran metin, yapının tarihi dokusunun korunması ile Bizans ve Osmanlı eserlerinin görünürlüğünün devamına odaklanıyor. Ayasofya, Kariye ve kiliseden camiye çevrilmiş benzeri binalarla ilgili daha etraflı bir yazı yazacağım. Ama önce, bu yapılar üzerinde çalışan uluslararası tarihçilerin mesajını duyup içselleştirmemiz, Ayasofya’nın kültürel mirasını koruyabilmek açısından önem taşıyor diye düşündüm. Yazılan mektubun Türkçe çevirisini aşağıda bire bir yayınlıyorum. Metnin İngilizce, Fransızca ve Yunanca versiyonları, orijinal yayın adresi olan medium.com’da bulunabilir.
* * *
Değerli meslektaşlarımız,
2 Temmuz 2020 tarihinde T.C. Danıştay Başkanlığı Ayasofya’nın resmi statüsü ile ilgili kararını kamuoyuna duyuracak. Çeşitli bilim dernekleri ve kuruluşlar bu gelişmeyle ilgili kaygı ve endişelerini dile getirmeye devam ediyorlar. Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine araştırma yapan bilim insanları olarak bizim bu metni kaleme almaktaki amacımız henüz alınmamış bir karara itiraz etmek değil, ortak kaygılarımızı hâlihazırda sahip olduğumuz bilgilere dayanarak açıklığa kavuşturmak.
Kanaatimizce temel mesele “Ayasofya müze mi yoksa cami mi olsun?” değil, bilakis “Ayasofya’yı en iyi şekilde nasıl koruyabiliriz?” olmalı. Başka bir deyişle biz, yapının işlevi meselesi ile idaresini (ve koruma sorumluluğunu) birbirinden ayrı tutuyoruz. Endişemiz, yapının işlevine dair süregelen tartışmaların önümüzde duran elzem sorunlara cevap verebilecek ölçekte bir idari strateji geliştirmeye engel olması. Özellikle yapının tarihi dokusunun korunması, Bizans ve Osmanlı eserlerinin görünürlüğünün devamı, kitle turizminin sağlıklı bir şekilde idamesi ve deprem tehlikesine karşı gerekli tedbirlerin alınması gibi meseleler bizim için öncelik taşıyor.
Bilindiği üzere 1453’ten 1934’e dek cami olarak hizmet veren Ayasofya’nın idaresi Fatih Sultan Mehmet’in kurduğu vakıf tarafından sağlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin 1923’te ilanından sonra bu ve benzer vakıfların temsil ve idaresi Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne geçmiştir. 1920’lerin sonuna kadar camii olarak kullanılmaya devam eden Ayasofya’da bu durum ihtiyaç sonucu başlayan restorasyonu yürüten ekibin 1931’den itibaren mozaik bezemeleri gün yüzüne çıkarmasıyla değişmiştir. Bu tarihi kazanımın yadsınamaz önemi dönemin Bakanlar Kurulu’nu binanın idare ve denetimini Maarif Bakanlığı’na devretmeye teşvik ve ikna etmiştir.
Yapının idaresinin el değiştirmesi ile eş zamanlı meydana gelen işlev değişikliği sonucunda Ayasofya ibadete kapanmıştır. Bununla beraber bu dönüşüm mutlak olmamış, tarihi yapının hem işlevi hem de idaresi o tarihten beri muhtelif değişikliklere uğrayarak bugüne kadar gelmiştir. Ayasofya günümüzde, Maarif Bakanlığı’ndan ayrılan T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yönetiliyor. Bir yandan da yapının işlevinin hudutları gittikçe daha görünür olan Müslüman cemaatin isteklerini karşılayabilmek maksadıyla genişletilmiştir. 1991’de Hünkar Mahfili Müslüman cemaatin ibadetine açılmış, 2016’dan bu yana ise tam zamanlı bir imam Ayasofya’da hizmet vermeye başlamıştır. Günümüzde minarelerinden ezan sesi yükselen yapıda Kadir Gecesi Kur’an tilaveti ve dualarla kutlanıyor.
Bu açıdan Ayasofya hâlihazırda hem bir müze hem de cami olarak faaliyet gösteriyor. Bildiğimiz kadarıyla yapının ibadethane rolünün genişletilmesi şu ana dek Ayasofya’ya herhangi bir zarar vermemiş, içinde yer alan sanat eserlerinin yeniden gizlenmesine sebep olmamıştır. Bu bağlamda T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ehil ve sorumluluk sahibi bir idare sergilemeye devam etmekte.
Bununla beraber uzun yıllardır muhtelif sesler yapının sorumluluğunun T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bırakılmasının gayri meşru olduğunu iddia ediyor. Bu kişiler vakıf taşınmazlarını yöneten vakfiyelerin ebedi ve değişmez olduğunu, bu nedenle Türkiye Cumhuriyeti devletinin 1934’te Ayasofya’yı ‘sekülerleştirme’ yetkisine sahip olmadığını savunuyorlar. Bu iddiaya göre, binanın meşru idare mercii Vakıflar Genel Müdürlüğü.
Son yıllarda Vakıflar Genel Müdürlüğü devraldığı diğer Bizans dönemi anıtsal eserlerini Müslüman ibadetine açtı. Elimizde olumsuz bir örnek olarak 2013’ten beri idaresi ve uğradığı değişiklikler itiraz ve eleştirilere neden olan Trabzon’daki diğer Ayasofya bulunuyor. Bu tarihi yapıyı ibadete uygun hale getirmek için iç mekânına müdahale eden paravanlar yerleştirilerek Bizans freskleri kapatılmış ve taban mozaiklerinin üzeri ahşap ile örtülmüştür. Güncel tartışmalarda kendine daha az yer bulabilmiş ama uğradığı zararlar çok daha derin ve kalıcı olan Trakya Vize’deki Küçük Ayasofya ise 2006’da geçirdiği restorasyondan tarihi dokusu ciddi şekilde hasar alarak çıkmıştır.
Endişemiz, süregelen ve hâlihazırda sadece ‘söylem münakaşası’ şeklinde seyreden tartışmaların, Ayasofya’nın tarihi ve arkeolojik bulgularının zarar görmesi ve sanat eserlerinin gizlenmesi ile sonuçlanarak benzer şekilde özensiz ve yanlış müdahalelere maruz kalması.
Ayasofya yerel ve bölgesel siyasete âlet edilemeyecek kadar güzel bir anıt ve önemli bir tarihi belge. Birbiri ardına gelen Bizans, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti yönetimleri bu anıtı zamanın yıkıcı etkilerinden korumuş ve değerini sadece kendileri için değil, bizler de dâhil olmak üzere bütün gelecek nesiller için muhafaza etmeyi başarmıştır. Mevcut Türkiye Cumhuriyeti devletinin bu korumacı ve sorumluluk sahibi idare geleneğini sürdürmesi bizim, Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine çalışan bilim insanları için hayati öneme sahip.
Saygılarımızla.
İmzalar
Iman R. Abdulfattah, CUNY/NYU; Evangelia Achladi, Boğaziçi University; Eirini Afentoulidou, Austrian Academy of Sciences; Elizabeth Agaiby, University of Divinity, Melbourne; Panagiotis A. Agapitos, Max-Planck Institute, Frankfurt; Suzanne Conklin Akbari, Institute for Advanced Study, Princeton, NJ; Ladan Akbarnia, The San Diego Museum of Art; Aslıhan Akışık, Wolfson College, University of Oxford;Engin Akyürek, Koç Üniversitesi; Nabil Al-Tikriti, University of Mary Washington; Joseph Alchermes, Connecticut College; Juan Antonio Álvarez-Pedrosa, Universidad Complutense Madrid; Josep Amengual i Batle, Biblioteca Balear, Mallorca; Yasmine Amory, Ghent University; Benjamin Anderson, Cornell University; Spyridon Antonopoulos, City University London; Achim Arbeiter, Georg-August-Universität, Göttingen; Nisa Ari, University of Houston; Tülay Artan, Sabancı University; Annika Asp, University of Birmingham; Kameliya Atanasova, Washington and Lee University; Marie-France Auzépy, Université Paris 8; Levon Avdoyan, The Library of Congress; Michele Bacci, Universität Freiburg; Heather A. Badamo, University of California, Santa Barbara; Jennifer Ball, City University of New York; Thomas M. Banchich, Canisius College, Buffalo; Charles Barber, Princeton University; Karen Barkey, University of California, Berkeley; Darius Baronas, Lithuanian Institute of History, Vilnius; Omniya Abdel Barr, Victoria and Albert Museum; Sarah Bassett, Indiana University; Mustafa Batman, Boğaziçi University; Franco Benucci, Università di Padova; Halil Berktay, İbn Haldun Üniversitesi; Floris Bernard, Ghent University; Ioanna Bitha, Research Centre for Byzantine and Post-Byzantine Art, Academy of Athens; Marie-Hélène Blanchet, CNRS (Paris); Louise Blanke, University of Edinburgh; Patricia Blessing, Princeton University; Elizabeth S. Bolman, Case Western Reserve University; Marina Bordne, Heidelberg University; Antje Bosselmann-Ruickbie, Justus-Liebig-Universität, Gießen; Anne Boud’hors, Centre national de la recherche Scientifique; Emmanuel C. Bourbouhakis, Princeton University; Ra’anan Boustan, Princeton University; Grigor Boykov, Austrian Academy of Sciences; Wolfram Brandes, Akademie der Wissenschaften zu Göttingen; Sarah T. Brooks, James Madison University;Nedim Buyukyuksel, École des hautes études en sciences sociales, Paris; Suna Çağaptay, University of Cambridge and Bahçeşehir University; Claude Calame, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris; Averil Cameron, University of Oxford; Merih Danali Cantarella, Wake Forest University; Giancarlo Casale, European University Institute; Sinem Casale, University of Minnesota; Marica Cassis, University of Calgary; Manuel Antonio Castiñeiras González, Universitat Autònoma de Barcelona; Annemarie Weyl Carr, Southern Methodist University; Jean-Michel Carrié, EHESS Paris; Anne-Laurence Caudano, University of Winnipeg; Reinhart Ceulemans, KU Leuven; Antonia Gatward Cevizli, Sotheby’s Institute of Art, London; Angelos Chaniotis, Institute for Advanced Study, Princeton; Sotirios Charalampous, Ministry of Culture and Sports, Greece; Michail Chatzidakis, Humboldt University, Berlin; Nina Chichinadze, Ilia State University, Tbilisi; Mehreen Chida-Razvi, SOAS, University of London; Christina Christoforatou, Baruch College, City University of New York; Juan Signes Codoñer, University of Valladolid; Barbara Crostini, Uppsala University; James Crow, University of Edinburgh; Jon C. Cubas Díaz, Georg-August-Universität, Göttingen; Anthony Cutler, Pennsylvania State University; Vladimir Cvetkovic, University of Belgrade; Beatrice Daskas, Ca’ Foscari University, Venice; Manuela De Giorgi, Università del Salento; Aitor Fernández Delgado, Universidad de Alcalá; Ceren Demirton, Philipps University, Marburg; Kristoffel Demoen, Ghent University, Belgium; Nathan S. Dennis, University of San Francisco; Michael Dermitzakis, National and Kapodistrian University of Athens; Fahri Dikkaya, TED University, Ankara; Stefanos Dimitriadis, Westfälische Wilhelms-Universität, Münster; Heidemarie Doganalp-Votzi, University of Vienna; Eugenia Drakopoulou, National Hellenic Research Foundation; Anastasia Drandaki, National and Kapodistrian University of Athens; Ivan Drpić, University of Pennsylvania; John M. Duffy, Harvard University; Antony Eastmond, Courtauld Institute of Art, University of London; A. Asa Eger, University of North Carolina at Greensboro; Susanna Elm, University of California, Berkeley; Ayse Ercan, Columbia University; E. Osman Erden, Mimar Sinan Fine Arts University; Uffe Holmsgaard Eriksen, University of Southern Denmark; Olga Etinhof, Russian State University for the Humanities; Rebecca Stephens Falcasantos, Amherst College; Vera von Falkenhausen, Università degli Studi di Roma “Tor Vergata”; Mary Farag, Princeton Theological Seminary; Antonio Enrico Felle, Università degli Studi di Bari “Aldo Moro”; Carla Varela Fernandes, Universidade Nova de Lisboa; Elizabeth Fisher, George Washington University; Ivan Foletti, Masaryk University; Christian Förstel, Bibliothèque nationale de France; Vicky Foskolou, University of Crete; Georgia Frank, Colgate University; Peter Frankopan, University of Oxford; Stig Frøyshov, University of Oslo; Miguel Gallés, Universitat Autònoma de Barcelona; Fani Gargova, University of Vienna; Niels Gaul, University of Edinburgh; Anđela Gavrilović, University of Belgrade; Maria Gerolymatou, National Hellenic Research Foundation; Sharon Gerstel, University of California, Los Angeles; Elina Gertsman, Case Western Reserve University; Ludovico V. Geymonat, Louisiana State University; Nicolae Gheorghita, National University of Music, Bucharest; Federica Gigante, University of Oxford; Adam Goldwyn, North Dakota State University; Rachel Goshgarian, Lafayette College; Rossitsa Gradeva, American University in Bulgaria; Susan L. Graham, Saint Peter’s University; Olga Gratziou, University of Crete; Geoffrey Greatrex, University of Ottawa; Jean-Pierre Grélois, chercheur independent; Marc De Groote, Ghent University; Heather Grossman, University of Illinois Urbana-Champaign; Christiane Gruber, University of Michigan; Encarnación Motos Guirao, Universidad de Granada; Maria Hadjipavlou, University of Cyprus; John F. Haldon, Princeton University; Nikifor Haralampiev, National Academy of Art, Sofia; Stefan Harkov, University of Shumen; Rabia Harmansah, University of Cologne; Susan Ashbrook Harvey, Brown University; Ayşe Henry, Bilkent University; Judith Herrin, King’s College London; Ernest Marcos Hierro, Universitat de Barcelona; Cecily Hilsdale, McGill University; Martin Hinterberger, University of Cyprus; Frederic Hitzel, CNRS-EHESS, Paris; Paavo Hohti, University of Helsinki; Renata Holod, University of Pennsylvania; Brad Hostetler, Kenyon College; Etienne Hubert, Ecole des hautes études en sciences sociales, Paris; Anna Maria Ieraci Bio, Università degli Studi di Napoli Federico II; Zeynep Inankur, Mimar Sinan Fine Arts University; Sergey Ivanov, Russian National Research University — Higher School of Economics; Hugh Jeffery, University of Edinburgh; Elizabeth M. Jeffreys, University of Oxford; Kaelin Jewell, The Barnes Foundation; Mark J. Johnson, Brigham Young University; Catherine Jolivet-Lévy, École Pratique des Hautes Études, Paris; Jacqueline Jung, Yale University; Nikolas P. Kakkoufa, Columbia University; Veronica Kalas, independent scholar, USA; Ioli Kalavrezou, Harvard University; Gül Kale, Carleton University, Canada; Kevin Kalish, Bridgewater State University; Sophia Kalopissi-Verti, National and Kapodistrian University of Athens; Ceyda Karamursel, SOAS, University of London; Romanos Karanos, Holy Cross Greek Orthodox School of Theology; Anna Kartsonis, University of Washington; Armen Kazaryan, Research Institute of the Theory and History of Architecture and Urban Planning, Moscow; Bente Kiilerich, University of Bergen; Young Richard Kim, University of Illinois, Chicago; Dale Kinney, Bryn Mawr College; Holger A. Klein, Columbia University; Tia Kolbaba, Rutgers University; Athina Kolia-Dermitzaki, National and Kapodastrian University of Athens; Elias Kolovos, University of Crete; Fotini Kondyli, University of Virginia; Kader Konuk, Universität Duisburg-Essen; Elif Koparal, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi; Yavuz Köse, University of Vienna; Dickran Kouymjian, California State University, Fresno; Dimitrios Krallis, Simon Fraser University; Klaus Kreiser, Otto-Friedrich-Universität, Bamberg; Carol H. Krinsky, New York University; Derek Krueger, University of North Carolina at Greensboro; B. Harun Küçük, University of Pennsylvania; Demetrios Kyritses, University of Crete; Andrea Olsen Lam, Pepperdine University; Anaïs Lamesa, DIM Matériaux anciens et patrimoniaux/CNRS; Maximilian Lau, Hitotsubashi University, Tokyo; Marc Lauxtermann, University of Oxford; Mariana Lazar, National Museum Controceni, Romania; Stavros Lazaris, CNRS; Sean Leatherbury, University College Dublin; Jacqueline Leclercq-Marx, Université Libre de Bruxelles; Florin Leonte, Palacký University of Olomouc; Juan Lewis, University of Edinburgh; Alexei Lidov, Lomonosov Moscow State University and Russian Academy of Arts; Alexander Lifshits, National Research University “Higher School of Economics,” Moscow; Alexander Lingas, City University of London; Santo Lucà, Università degli Studi di Roma “Tor Vergata”; Byron MacDougall, Brown University; Christopher MacEvitt, Dartmouth College; Carlos Machado, University of St Andrews; Jacek Maj, Collegium Artium; George P. Majeska, University of Maryland; George Manginis, Benaki Museum; Maria Rosaria Marchionibus, Università degli Studi di Napoli L’Orientale; Przemysław Marciniak, University of Silesia in Katowice; Moysés Marcos, California State University, Northridge; Sergei Mariev, LMU Munich and JGU Mainz; Vasileios Marinis, Yale University; Dragoljub Marjanović, University of Belgrade; Athanasios Markopoulos, University of Athens; Miodrag Marković, University of Belgrade; Elizabeth Marlowe, Colgate University; Inmaculada Pérez Martín, Consejo superior de investigaciones científicas; Maria Mavroudi, University of California, Berkeley; Renaat Meesters, Ghent University / KU Leuven; Julie Meisami, University of Oxford; Andrew Mellas, St Andrew’s Theological College, Sydney; Mati Meyer, Open University of Israel; Leslee Michelsen, Doris Duke Foundation for Islamic Art; Bojan Miljković, Serbian Academy of Arts and Sciences; Elka Mircheva, Bulgarian Academy of Sciences; John Mitchell, University of East Anglia; Mihail Mitrea, Newcastle University; Marie-Elisabeth Mitsou, EHESS; Elissaveta Moussakova, Bulgarian Academy of Sciences; Emmanuel Moutafov, Bulgarian Academy of Sciences; Krassimira Moutafova, St. Cyril and St. Methodius University of Veliko Tarnovo, Bulgaria; Mikael Muehlbauer, Columbia University; Stelyios Muksuris, Byzantine Catholic Seminary, Pittsburgh; Stephennie Mulder, The University of Texas at Austin; Margaret Mullett, Queen’s University Belfast; Elisabeta Negrău, “G. Oprescu” Art History Institute, Bucharest; Robert S. Nelson, Yale University; Elisabetta Neri, UMR Orient&Méditerranée-Paris; Christoph K. Neumann, Ludwig-Maximilians-Universität, Munich; Emily Neumeier, Temple University; Leonora Neville, University of Wisconsin Madison; Galit Noga-Banai, Hebrew University of Jerusalem; William North, Carleton College; Paweł Nowakowski, University of Warsaw; Paolo Odorico, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales — Paris; Gokce Dervisoglu Okandan, Istanbul Bilgi University; Javier Ortolá Salas, Universidad de Cádiz; Victor Ostapchuk, University of Toronto; Robert G. Ousterhout, University of Pennsylvania; Agnès Ouzounian, INALCO, Paris;Nilay Ozlu, University of Oxford / Altinbas University; Valentino Pace, Università di Udine; Georgios Pallis, National and Kapodistrian University of Athens; Pagona Papadopoulou, Aristotle University of Thessaloniki; Stratis Papaioannou, University of Crete; Amy Papalexandrou, University of Texas, Austin; Nassos Papalexandrou, University of Texas, Austin; Maria Parani, University of Cyprus; Andrea Paribeni, University of Urbino Carlo Bo; Laura E. Parodi, Università degli Studi di Genova; Elena Paskaleva, Leiden University; Silvia Pedone, Accademia Nazionale dei Lincei; Glenn Peers, Syracuse University; Bissera V. Pentcheva, Stanford University; Arseniy Petrov, Russian State University for the Humanities; Konrad Petrovszky, Austrian Academy of Sciences; Amanda Phillips, University of Virginia; Robert Pichler, Austrian Academy of Sciences; Jordan Pickett, University of Georgia; Aleksandr Preobrazhensky, Lomonosov Moscow State University; Chryssa Ranoutsaki, Ludwig-Maximilians-Universität, Munich; Konstantinos Raptis, Ephorate of Antiquities, Thessaloniki; Andi Rembeci, University of Tirana; Andreas Rhoby, Austrian Academy of Sciences; Lutz Rickelt, Ikonen-Museum Recklinghausen; Meredith Riedel, Duke University; Alexandre Roberts, University of Southern California; Serena Romano, University of Lausanne; Maria Alessia Rossi, Index of Medieval Art, Princeton University; Susana Ruiz, Tecnológico de Monterrey, México; James Ryan, New York University; Adam Sabra, University of California, Santa Barbara; Georgios Salakidis, Democritus University of Thrace; Catherine Saliou, Université Paris 8/École Pratique des Hautes Études, PSL; Jaime Vizcaíno Sánchez, Universidad de Murcia; Paula Caballero Sánchez, Universidad de Málaga; Joseph E. Sanzo, Università Ca’ Foscari, Venice; Peter Sarris, University of Cambridge; Oliver Jens Schmitt, University of Vienna; Ellen C. Schwartz, Eastern Michigan University; Mira Xenia Schwerda, Harvard University; Tamara Sears, Rutgers University, New Brunswick; Lara Sels, KU Leuven; Athanasios Semoglou, Aristotle University of Thessaloniki; A. Tunç Şen, Columbia University; Nancy P. Ševčenko, independent scholar, USA; Wendy Shaw, Freie Univeristät Berlin; Jonathan Shea, Dumbarton Oaks Research Library and Collection; Petr Shuvalov, St. Petersburg State University; Irene Simantoni, Université Libre de Bruxelles; Nino Simonishvili, independent scholar, Georgia; James Skedros, Holy Cross Greek Orthodox School of Theology; Dimitrios Skrekas, University of Oxford; Engelina Smirnova, Lomonosov Moscow State University; Sharon C. Smith, Arizona State University; Svetlana Smolčić Makuljević, Metropolitan University Belgrade; Kostis Smyrlis, National Hellenic Research Foundation; Pushkar Sohoni, Indian Institute of Science Education and Research; Foteini Spingou, University of Edinburgh; Dimitris Stamatopoulos, University of Macedonia; Tatjana Starodubcev, University of Novi Sad; Christos Stavrakos, University of Ioannina; Yannis Stouraitis, University of Edinburgh; Fabian Stroth, Albert-Ludwigs-Universität Freiburg; Alice Isabella Sullivan, University of Michigan; Yasser Tabbaa, retired professor; Alice-Mary Talbot, Dumbarton Oaks Research Library and Collection; Michael Talbot, University of Greenwich; Tuğba Tanyeri-Erdemir, University of Pittsburgh; Rabun Taylor, University of Texas, Austin; Allie Terry-Fritsch, Bowling Green State University; Natalia Teteriatnikov, independent scholar, USA; Baki Tezcan, University of California, Davis; Irakli Tezelashvili, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University; Haris Theodorelis-Rigas, Koç University; Anne Tihon, Université catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve, Belgium; Galina Tirnanić, Oakland University; Jesse W. Torgerson, Wesleyan University; Hjalmar Torp, University of Oslo; Ida Toth, University of Oxford; Giovanni Travagliato, Università degli Studi di Palermo; Warren Treadgold, Saint Louis University; Ionut-Alexandru Tudorie, St Vladimir’s Orthodox Theological Seminary; Vessela Valiavitcharska, University of Maryland; Günder Varinlioğlu, Mimar Sinan Fine Arts University; Nükhet Varlık, Rutgers University; Manolis G. Varvounis, Democritus University of Thrace; Maria Vassilaki, University of Thessaly; Myrto Veikou, Uppsala University; Manuel Vial-Dumas, University of Girona, Spain; Marina Vicelja, University of Rijeka, Croatia; Tim Vivian, California State University, Bakersfield; Dragan Vojvodić, University of Belgrade; Oleg Voskoboynikov, National Research University, Moscow; Branka Vranešević, University of Belgrade; Milan Vukašinović, Uppsala University; Lauren Wainwright, University of Birmingham; Alicia Walker, Bryn Mawr College; Annabel Wharton, Duke University; Elizabeth Williams, Dumbarton Oaks Research Library and Collection; Robert Wiśniewski, Uniwersytet Warszawski; Ethel Sara Wolper, University of New Hampshire; Warren T. Woodfin, Queens College, City University of New York; Diana Gilliland Wright, independent scholar, Washington, DC; Maria Xanthou, Harvard University; Ann Marie Yasin, University of Southern California; Ayşin Yoltar, Brooklyn Museum; Nikos Zagklas, University of Vienna; Anna Zakharova, Lomonosov Moscow State University; Zeido Zeido, Brandenburg University of Technology