Halil Berktay

Hepsinin etekleyenleri, diz çöküp yeri öpenleri oluştu. Ama zamanla büyüyen bir tiksinti de doğdu. Bu da demokrasinin zigzaglı da olsa gelişmesinin bir parçası.

Yukarıda soldaki resim, Londra Kalesi’nde 1535’te Thomas More’un, 1540’ta Thomas Cromwell’in son nefeslerini verdiği sehpanın kurulduğu yeri; sağdaki resim, hormonlu ve GNO’lu çağımızda unutmaya yüz tuttuğumuz “gülden güzel kokan” Arnavutköy çileğini gösteriyor.

Yukarıda solda, yazarlığının yanısıra hem sayısız defa görüş, ideoloji, patron, dergi, gazete ve parti değiştirmesiyle, hem de bu virajlara eşlik eden kavgacılığıyla ünlü Peyami Safa. Sağda, Nâzım’ın “Galatasaray’ı dönünce orda” diye tarif ettiği, Nuri Cemil’in belki 1920’lerin sonları veya 30’ların başlarında “bir gece eşiğinde sızdığı” İş Bankası Beyoğlu şubesinin bugünkü görüntüsü.

Biat hep vardı. Satılmışlık hep vardı. Sırf çıkar uğruna saf değiştirip demokratlıktan zıddına geçmek hep vardı. Troller hep vardı. Bu satırları dün yazıyordum, yani 3 Haziran günü. Akşam farkına vardım ki Nâzım Hikmet’in 57. ölüm yıldönümüymüş. Tamamen tesadüf, zira hiç Nâzım’ı anma arayışından gelmemiştim buralara. Zaten törensel anmalara çok düşkün değilim. Gelin görün ki 79 yıl önce yazdıklarında, sanki yer yer bugünün medya ve siyasi kültür yozlaşmasını anlatıyor.

Eh, özel bir cins trol diyelim. Biyolojik tasnifin en alt ve dar katmanı olarak tür (species) demedim; onun bir çentik üzerinde, biraz daha geniş bir kategori olarak cins (genus) dedim. Nisbeten terbiyeli, teorik bir trol. 1970’lerin ikinci yarısında; 12 Eylül 1980 darbesinden önceki beş altı yılda. Üzerinden 40 yıl geçmiş. Hatırlamaya ve yüzleşmeye değer buluyorum.

“Tencere dibin kara, seninki benden kara” mantığı, kendi geçmişini aklamaya mı, yoksa “biz” dahil herkesin geçmişi karanlık demeye mi varıyor? Bu bıçak tek yönde değil çok yönde keser. Bir, bak neler yapmışlar deyip tümüyle rahatlamak var. İki, onlar da yapmış, demek sadece biz yapmamışız diye kısmen, biraz iskontolu rahatlamak var. Üç, onların yaptıklarının aynasında kendi yaptıklarımızı görüp büsbütün tedirgin olmak var. Bazı paralellikler çizilmeye başladığı anda, tehdit sandığınız şey bumerang gibi geri dönüp sizi vuruyor.

Dakota 38, Başkan Abraham Lincoln’un emriyle asılarak öldürülen otuz sekiz Dakota erine bir göndermedir. ABD tarihinde şimdiye kadar en büyük “yasal” toplu idam budur. İdam, 26 Aralık 1862’de -- Noel’in ertesi günü -- gerçekleşti. 1943’teki devamında, mahkemenin yalnızca 5 kişiyi tutuklayarak geri kalanları serbest bırakmasına karşın, Özalp’a gelen Mustafa Muğlalı'nın emriyle 33 kişi sorgulamaları yapılmak üzere iki asteğmenin komutasındaki bir askerî birliğe teslim edildi. Sınıra yakın bir yerde kurşuna dizildiler ve daha önce hazırlanan bir tutanağa dayanılarak kaçmaya çalışırken vuruldukları öne sürüldü.

“Ama sevgilim, bak ben ne kadar toleranslıyım. Sen de artık bu irrasyonel huysuzluğu bırakıp biraz daha uyumlu olsana?”

Sizce başlıktaki söz, Amerika’da yapılmış ve Amerika’nın coğrafyasında gezinen bir televizyon programında, kimin için söylenmiş olabilir? Kim hak etmiştir, haydi tamamını da söyleyeyim, şu “ölünceye kadar zulme boyun eğmeyen bir yerli savaşçı” tarifini?

1890 sonunun Wounded Knee Katliamı’nda Lakotalardan 90 erkek, 200 kadar da kadın ve cocuk öldü; 4 erkek ile 47 kadın ve çocuk yaralandı. Ordunun ise 25 ölü, 39 yaralı verdi. Sonrasında ABD Kongresi yirmi askeri Şeref Madalyasıyla ödüllendirdi. Lakotalar ise alelacele kazılan bir toplu mezara gömüldü.

“Yeryüzünün en iyi süvari askerleriydi. Bize doğru saldırırken kendilerini pek az gösteriyor; bir bacaklarını atın sırtına sarar ve bir kollarıyla da boynuna asılırken, atlarının boynunun altından [tüfekle] ateş ediyor veya mızraklarıyla dürtüyor, dolayısıyla bize hemen hiç hedef vermiyorlardı.”

Yeryüzündeki tek Tehcir Kanunu İttihatçıların Osmanlı Ermenilerine ilişkin düzenlemesi değil. 1830’da ABD Kongresi “Indian Removal Act” diye bir şey çıkardı ki, tamı tamına Yerli Tehcir Yasası diye tercüme edilebilir. 1830-1850 arasında 60,000 kadar Yerli Amerikalı güneydoğu eyaletlerinde yaşadıkları alanlardan sürülüp çıkarıldı. Bahattin Şakir ve Kuşçubaşı Eşref’lerin 80-90 yıl önceki habercileri sayabileceğimiz milisler refakatinde, yaya konvoylar halinde göç ettirildi. Güzergâhları, daha o zamandan Gözyaşı Yolu (Trail of Tears) diye anılmaya başladı.

Yukarıda solda, Sioux’ların Lakota kolunun Hunkpapa klanından ünlü şef Oturan Boğa (y.1831-1890). Sağda, Şef Kara Kuyruklu Geyik ve ailesi. 1904’teki St Louis Dünya Fuarı’na medenî milletlerin merak ettiği folklorik unsurlar olarak, en alımlı tören kıyafetleriyle böyle katıldılar.

Ben de düşünüyordum; çok tuhaf, kafamdaki fikirler ve klavyemden ekrana dökülen ifadeler neden bu kadar tanıdık geliyor diye. Meğer bir anlamda intihal yapıyor, kendi kendimden çalıyormuşum.

Çağdaş tarihçilikte yok, “yazanın yapana sadık” kalması ve dolayısıyla güya “değişmeyen hakikat”ın aynen öyle, değişmeden kalması diye bir zaruret. Tabular yok, kudsiyetler yok. Sınırsız inceleme ve araştırma özgürlüğü var, üzerine hiçbir iktidar gölgesi düşmeksizin. Tarihçinin biricik sadakati gerçeğe, yaklaşabildiğimiz kadarıyla gerçeği kovalamaya olmalı.

  Günlük vaka ve ölüm sayıları düşüyor. Bugün ilk defa, 65 yaş üstündekilerin sokağa çıkıp yürümesi için  dört saatlik bir pencere açıldı (ben de...

Ben bu İskoç ve İngiliz demokrasisini, illâ parlamentoda ısrarı, hukuk devletini, basın özgürlüğünü, polisin kanun ve kurallara riayetini, eşitlik ve hakkaniyet vurgusunu, kamu görevlilerinin sorumluluk hissini, kavga ve kutuplaşma yoksunluğunu, müzakereciliği, uzlaşmacılığı… hiç ama hiç anlamıyorum.

  Zor bir Bahar Dönemi oldu. Koronavirüs geldi çattı. Neyse ki bizim üniversite atik davrandı. Daha Türkiye’de ilk vakalar tek tük belirirken, “online” öğretime...

İki gece önce bir televizyon kanalında akıllı bir genç hekim şöyle bir şey söyledi (mealen aktarıyorum): “Gölde balık tutmaya benziyor. Siz tek bir kayıkla çıkar, diyelim bir balık tutarsınız. Beş kayık çıkar, beş balık tutar. Ama gölde kaç balık yaşadığını bu yolla saptayamayız.” Yani şu ana kadar 124,375 “balık yakaladık” (= vaka saptadık) diyoruz ama “Türkiye gölü”nde daha kaç balık-vaka var, bu test sayılarıyla bunu bilebilmekten (ve dolayısıyla ona göre önlem alabilmekten) hayli uzağız.

Yukarıda solda biraz gençlik halini ve sağda, Aralık 2018’de Nobel Ödülü basın toppnatısında konuşurkenki resmini gördüğünüz, iktisatçı Prof. Paul Romer, geçen gece BBC’de, (1) ekonominin canlanması için temel meselenin “korku”yu yenmek olduğunu; (2) bunun için önce pandemiyi altetmek gerektiğini; bunun da ABD’nin günde 100,000 değil 22 milyon, evet, günde 22 milyon test yapması anlamına geldiğini söyledi. Bu, Türkiye için günde 5 milyon test demek.

Her akşam 19:00 - 20:00 arasında ilginç şeyler cereyan ediyor haber kanalları ve programlarında. Önce, Türkiye’nin hayli üzerindeki (yani daha kötü durumdaki) ülkelerin vaka ve ölüm sayıları açıklanıyor. Ardından, ya doğrudan “iyi” haberler geliyor. İstatistikî bakımdan zerrece anlamlı olmayan oynamalar ballandırılıyor.

Sakın, sakın bu nasıl bir siyasî kültür demeyelim. Laik kesimde, Kemalistlerin Atatürk kültü hâlâ yaşıyor. Solun kendi Lenin, Stalin, Mao, Enver Hoca kültlerinin anıları da henüz çok ama çok taze.

Dar anlamda “politik” ve taktiksel değil, daha ahlâkî ve mutlakçı bir bakışla -- evet, Süleyman Soylu’nun gitmesi ve dönmemesi gerekirdi kanısındayım. Biliyorum ki yapayalnız olabilirim bu açıdan. Fakat yukarıdan emir ve talimat tek belirleyici değil. Bireysel vicdan diye bir şey var. Medenî cesaret diye bir şey var. Herhangi bir politikacı, diyelim İçişleri Bakanı, durduğu yerde son tahlilde kendi kararıyla duruyor.

Birçok ülke gibi Türkiye de, yurtdışındaki vatandaşlarını özel uçak göndermek suretiyle toplayıp geri getirmeye çalışıyor. Nasıl bir serüven yaşıyorlar acaba? İyisi de olabilir, kötüsü ve çok kötüsü de. Aşağıdaki tweet’ler dizisini, İngiltere çıkışlı bir yolcudan naklen, gene Amerika’daki bir arkadaşım iletti. Ona da yazan kişi, belki düşünürsünüz, aman düşünmeyin diye yollamış. Kime yazıldığı bende mahfuz. Aşağıdaki metnin tamamı alıntıdır. Sadece sosyal medya üslubunun kendine has imlâsını değiştirerek aktarıyorum.

Tek kanallı medya örgütlenmesinin yarattığı bir “gerçek-sonrası” âlemdeyiz. Özellikle dış dünya ile aramıza bir filtre giriyor. İster veriler, ister yorumlar yerli ve millî bir elekten süzülüyor; değiştiriliyor; olması istenene göre yontulup çarpıtılarak iç tüketime sunuluyor.

Tesadüf olabilir mi? Matrix’te mi yaşıyoruz? Yoksa ve ilâhî bir düzen de değilse, insanî bir düzen mi söz konusu?

Orijinal montajını üst ve alt taraflarını kesip çıkardığım yukarıdaki iki resim ve yazısı, önceki gece sırf laik-muhalif değil, dindar-muhafazakâr çevre ve gruplarda da epey dolaştı. Popüler oldu.

İnanılmaz bir beceriksizlik ve basiretsizlik gösterisiydi. Faturası gene salgınla mücadeleye çıkacak. 48 saatlik sokağa çıkma yasağından umulan fayda baştan yokoldu.

Ne ki, bu evrenselci dayanışma ve kucaklaşma ruhunun tamamen dışında kalan ülkeler de var tek tük. Biri Bolsonaro’nun Brezilya’sı. Biri de “Biz Bize Yeteriz” kampanyasıyla Türkiye. Zamanın ruhuna bu kadar aykırı bir slogan olabilir.

Köpeklerin daha çok insan (birey, efendi) bağımlısı, kedilerin ise daha çok yer (ev, mekân) bağımlısı olduğu, yaygın bir gözlem. Acaba bu, ne zaman ve nasıl evcilleştikleriyle ilgili olabilir mi? Köpekler kendilerini klanın gezginci av kampına entegre ediyor ve dolayısıyla klan yer değiştirince onlar da yer değiştiriyor. Kediler ise Neolitik tarım koşullarında yerleşik köylere ve tahıl ambarlarına kapılanıyor. Belki de bu yüzden, kedilerin kayıtsız bağımsızlığı diye nitelediğimiz o “teşekkür ederim ama ben burada kalayım” davranışı öne çıkıyor.